МОНГОЛОЙ НЮУСА ТОБШООН

МОНГОЛОЙ НЮУСА ТОБШО
(Ч.-Р. Намжиловай оршуулга)

I. Тэмvvжинэй уг гарбал, бага наhанайнь vе

1. Чингис хаанай уг изагуур гэхэдэ, дээдэ тзнгэриhээ заяатай тvрэhэн Бvртэ-чино єєрынгєє hамган Гуа-Маралтай хамта уhан далайе гаталжа ерээд, Онон мурэнэй эхиндэ Бурхан халдун уулада нютаглажа, Батцагаан гэдэг нэгэ хvбvvтэй болоhон юм.
2. Батцагаанай хvбvvн Тамача, Тамачын хvбvvн Хоричар мэргэн, Хоричар мэргэнэй хvбvvн Уужам буурал, Уужам бууралай хvбуун Сальхачау. Сальхачаугай хvбvvн Ехэ нюдэн, Ехэ нюдэнэй хvбvvн Шинсочи, Шинсочын хvбvvн Харчу.
3. Харчугай хvбvvн Боржигидай мэргэн байhан юм. Боржигидай мэргэнэй hамган Монголжин гуа, тэрээнhээ тvрэhэн хvбvvн Торголжин баян. Торголжин баян Борогчин гуа hамгатаяа, Боролдайсуялби гэдэг залуу зарсатай, дааритай боро хоёр хvлэг моритой hэн. Торголжин баянай хvбvvн Дува сохор, тэрэнэй дvv Добу мэргэн байhан юм.
4. Дува сохор магнай дээрээ ганса нюдэтэй аад, гурбан нvvдэлэй газар харадаг байгаа.
5. Нэгэ vдэр Дува сохор Добу мэргэн дvvтэеэ Бурхан халдун уула дээрэ гараба. Дува сохорой Бурхан халдун дээрэhээ харахадань, Тvнхэлэг горхо руу нэгэ бvлэг хvнvvд сvлєє забгvй нvvжэ ябаа hэн.
6. Дува сохор хэлэбэ: «Эдэ нуvдэлшэдэй дунда тэргэ дээрэхи бvхєєгэй урда тээ нэгэ сэбэрхэн басаган hуужа ябана. Хvнэй hамган болоогvй байгаа hаань, Добу мэргзн дvvмни, шамдаа нvхэр болгохомни» гээд, тэрэниие харахыень Добу мэргэн дvvгээ тэрээ руу эльгээбэ.
7. Добу мэргэн тэрэ нvvдэлшэдтэ хvрэжэ, vхиниие хараба. Yнэхєєр алдар нэрэ ехэтэй hайхан басаган, vшєє хvнэй hамган болоогvй. Нэрэнь Алун-гуа гэнэ.
8. Энэ vхин хори тvмэдэй ноён Хорилардай мэргэнэй hамган Баргужин гуаhаа хори тvмэдэй (хори буряадай) нютаг — Ариг ус гэдэг газар тvрєє. Тэрэнэй эхэ Баргужин гуа холо газарай Баргужин тvхvмэй эзэн Баргудай мэргэнэй vхин. Тэдэ булэг хvнvvд Хорилардай мэргэнэйхид байба.
9. Хорилардай мэргэн хори тvмэдэй газарта булга, хэрмэ зэргын ан гvрєєhэ агнахые хориходонь буруушаан муудалсажа, тэндэhээ hалажа, хорилар обогтой болоод, Бурхан халдун уулада ан гvрєєл элбэг гэжэ дуулахадаа, тэндэхи эзэн бурхан бодхоhон Шинч баян уряанхайтай уулзахаяа нvvжэ ерэhэн юм. Энэ хори тvмэдэй ноён Хорилардай мэргэнэй vхин, Ариг усанда тvрэhэн Алун-гуае гуйжа, Добу мэргэнэй hамган болгоhон ушарынь тиимэ юм.

10. Алун-гуа Добу мэргэндэ ерээд, Бvгунvтэй, Бэлгvнvтэй гэжэ нэрэтэй хоёр хvбvvдые тvрэбэ.
11. Дува сохор ахань дvрбэн хvбvvдтэй байгаа. Дува сохорой vхэhэн хойно тзрэнэй дvрбэн хvбvvд Добу мэргэниие абга гэжэ тоохоёо болин доромжолжо, hалажа нvvхэдээ, дvрбэд обогтон болобо.
12. Тэрэнэй hvvлээр нэгэ vдэр Добу мэргэн Тогоцог vндэр дээрэ агнажа ябатараа, ой соо нэгэ уряанхай хvнэй гунжан буга алаад, хабhа, соройень шаража байхадань уулзаба.
13. «Шараhан мяханhаа намда vгыш» гэжэ Добу мэргэнэй хэлэхэдэ, тэрэ хун уушха зурхыень, арhыень єєрєє абаад, бэшэ vлєєшынь Добу мэргэндэ vгэбэ.
14. Добу мэргэнэй тэрэ бугынгаа мяха абаашажа ябатар харгыдань хvбvv хутэлhэн нэгэ ядуу хvн ушарба.
15. «Ши юун хvмши?» гэжэ Добу мэргэнэй асуухада, тэрэ хvн хэлэбэ: «Би Малиг баяуд обогой хvмби. Мунєє ехээр ядаржа ябанаб. Энэ гvрєєhэнэйнгєє мяханhаа намда vгыш. Би энэ хvбvvгээ шамда vгэhvv».
16. Добу мэргэн зvбшєєжэ, бугын vрєєhэн гуяые тэрэ хvндэ vгєєд, хvбvvень гэртээ абаашажа зарса болгобо.
17. Тиигэжэ байтар Добу мэргэн vгы болобо. Добу мэргэнэй vхэhэнэй hvvлээр тэрэнэй бэлбэhэн hамган Алун-гуа Буха хатаги, Бухату салжи, Бодончар мунхаг гэдэг нэрэтэй гурбан хvбvvдые тvрэбэ.
18. Урдань Добу мэргэнэй амиды мэндэ байха сагта тvрэhэн Бэлгvнvтэй, Бvгvнvтэй гэдэг хоёр хvбvvдынь Алун-гуаhаа нюусаар иигэжэ хєєрэлдэбэ: «Манай эхэ ойро тvрэлэйшье хvнгvй, эрэшьегvй hаа эдэ гурбан хvбvvдые тvрєє. Гэртэмнай гансал Малиг баяуд обогой зарса хvн байна. Эдэ гурбан хvбvvд тэрэнэй гээшэ бэзэ». Иигэжэ нюусаар хэлсээшэнь Алун-гуада дуулдаба.
19. Хабарай нэгэ vдэр хониной хатаhан мяха шанажа, Бэлгvнvтэй, Бvгvнvтэй, Буха хатаги, Бухату салжи, .Бодончар мунхаг табан хvбvvдтээ эдюулээд, тэдээнээ ээргэлvvлжэ hуулгамсаараа, нэгэ нэгэ нариихан мvшэр хухалагты гэжэ vгэбэ. Тэдэнь бэлээр хухалжархиба. Удаадань баhал тиимэ табан мvшэрые ниилvvлжэ баглаа болгоод, хухалагты гэжэ vгэхэдэнь, табуулаа удаа дараалан туршабашье, хухалжа шадабагvй.
20. Тиихэдэнь Алун-гуа эхэнь хэлэбэ: «Бэлгvнvтэй, Бvгvнvтэй та хоёр намайе энэ гурбан хvбvvдые яажа тvрэбэб, хэнэй хvбvvд бэ гэжэ hэжэглэн хєєрэлдэнэт. hэжэглэхэтнайш зvб.
21. Теэд таанар ушарыень мэдэхэгvй байнат. hvни бvри сагаан шара хvн гэрэймнай vрхэ, тотогоор гэрэл туяа сасаруулhаар нэбтэрэн орожо минии хэбэлые эльбэхэдэнь, элшэнь орожо шэнгэдэг hэн. Тэрэ хvн hара наранай туяарха vеэр шара нохой мэтэ шарбалзаhаар гаража ошодог бэлэй. Дэмы яахадаа таанар хэлсэнэбта. Тэрээнhээ бодобол, тэнгэриин хvбvvд болоно бэзэ. Хара толгойтой хvнтэй адлидхажа яажа болохоб. Хамагай хаашуул
болохо сагта жиирэй хvн hаял ушарые мздэдэг» гэбэ.
22. Баhа Алун-гуа табан хvбvvдээ hурган иигэжэ хэлэбэ: «Таанар табан хvбvvдни минии нэгэл хэбэлhээ тvрэhэн бэшэ гvт. Таанар ганса гансаараа hалаа hаа, нэгэ нэгэ мvшэр шэнгеэр хvндэ бэлэхэнээр диилдэхэт. Таанар эбтэй эетэйгээр нэгэдэбэл, тэрэ баглаа болоhон табан мvшэр мэтээр бvхэжэжэ, хэндэшье бэлээр диилдэхэгvй болонот» гэбэ. Тиигэжэ байтараа Алун-гуа эхэнь vгы болобо.
23. Эхэ Алун-гуагай vхэhэнэй hvvлээр аха дvvнэр табуулаа адуу малаа хубааха боложо, Бэлгvнvтэй, Бvгvнvтэй, Буха хатаги, Бухату салжи дvрбvvлээ зєєриеэ хубаажа абаад, дvv Бодончар мунхагаа ураг тvрэл гэжэ тоолонгvйгєєр адуу малhаа хуби хvртээбэгvй.
24. Бодончар ураг тvрэл гэжэ тоологдохогvйдєє, «эндэ юу хэжэ hуухабиб» гээд, голдоо дааритай, годли hvvлтэй орог-шонхор морёо унажа, «vхєє hаа vхvvжэб, амидараа hаа амидаруужаб» гээд, Онон мvрэн руу зорижо ошобо. Тэндэ Балжиин арал гэдэг газар хvрэжэ, vбhэн шохогор гэр барижа hууба.
25. Тиигэжэ байтараа хара хура шубууе боро харсагын барижа эдихые vзэжэ, голдоо дааритай, годли hvvлтэй hаарал моринойнгоо хилгааhаар урьха хэжэ, тэрэ боро харсагые барижа асарба.
26. Бодончар эдихэ юумэгvй тула шонын жалгада туужа оруулhан гvрєєhэ маряажа харбан алажа эдидэг гv, али шонын эдиhэн hэеые оложо гэдэhээ дvvргэhээр, харсагаа тэжээhээр он жэл гаргаба.
27. Хабар боложо, нугаhанай ерэхэ сагта харсагаа hойжо табяад, галуу, нугаhа олоор алажа эдижэ vл залгадаг болобо.
Мvшэр бvриhєє
Мvсэ гуя vлгэжэ,
Хуурай гозуулиhаа
Хоёр гурбан шубуу vлгэhэниинь илзарха болобо.

28. Бvтvv модотой уулын саанаhаа нэгэ бvлэг хvнvvд Тvнхэлэг руу нvvжэ ерэбэ. Бодончар харсагаа табин vдэр бvри тэдэ хvнvvдтэ ошожо сэгээ гуйжа уугаад, hvни vбhэн шохогор гэртээ ерэжэ хонодог байба.
29. Тэдэ хvнvvдэй Бодончарай харсагые эрихэдэнь vгэбэгvй. Ерэhэн улад Бодончарые хэн юун хvн бэ гэжэ асуунагvй, Бодончар баhа тэдэ уладые юун зомта гэжэ hурадаггvй байба.
30. Гэхэ зуура Буха хадаги ахань Бодончар мунхаг дvvгээ энэ Онон мурэн руу ошоо гэжэ бэдэрhээр Тvнхэлэг горхондо нютаглаhан тэдэ уладта хvрээд, тиимэ моритой, тиимэ хvн vзэгдєєгvй гv гэжэ hурагшалба.
31. Тэдэ хvнvvд хэлэбэ: «Yдэр бvри нэгэ хvн манда ерэжэ сэгээ уугаад ошоно. Тэрэ хvн, унаhан моринииншье шинии hурадагтай адли байна. Тэрээндэ нэгэ харсага бии. Тэрэнэй hvниндєє хаана хонодогые мэдэнэгvйбди. Баруун хойноhоо hалхинай vлеэбэл, тэрэнэй харсагаараа барюулhан нугаhа, галуунай vдэ hодонь саhан мэтээр бутаржа хиидэн ерэдэг. Тухайлхада, тэрэнэй гэр холо бэшэ бэзэ. Одоо тэрэнэй ерэдэг хаhа болоо. Ойр зуура тэсэжэ хvлеэ» гэбэ.
32. Удангvй Тvнхэлэг горхо єєдэ нэгэ хvнэй яаран ябахань харагдаба. Хvрэжэ ерэхэдээ Бодончар мvн байба. Буха хатаги ахань танижа абаад, Онон мvрэн єєдэ дахуулан дабхиба.
33. Бодончар Буха хатаги ахынгаа хойноhоо дахан хатаруулхадаа хэлэбэ: «Ахаа, аха, хvн ахатайдаа, дэгэл захатайдаа hайн». Ахань энэ vгыень хайхарбагvй.
34. Бодончар энэ vгэеэ хоёрдохи удаагаа дабтаба, ахань харюу vгэбэгvй. Yгэеэ гурбадахяа хэлэхадэнь, ахань харюусаба: «Ши энэ vгэеэ юундэ дахин дахин дабтанабши?».
35. Бодончар урдаhаань хэлэбэ: «hаяын тэрэ Тvнхэлэг горхоной хvн зон эзэнгvй, ехэ бага, hайн муу илгаагvй, толгой бvхэниинь нэгэн адли сасуутан байна. Иимэ хялбар хvнvvд хадань тэдэниие бидэ эзэлжэ абая».
36. Ахань хэлэбэ: «За, тиимэ hаань гэртээ хvрэжэ, аха дvvнэртэйгээ зvблэжэ, тэдэ уладые эзэлэе» гэбэ.
37. Гэртээ хvрєєд, аха дvvнэртэеэ хэлсэжэ мордобод. Тvрvvлэн хинагшадые, мvн Бодончарые ябуулба.
38. Бодончар тvрvvлэн ябажа нэгэ жэрмэhэн эхэнэрые барижа: «Ши юун хvмши?» гэжэ асуухадань, тэрэнь урдаhаань: «Би жарчиуд аданхан уряанхайн хvнби» гэбэ.
39. Тэндэhээ аха дvvнэр табуулаа тэдэ уладта добтолжо, адуу малыень абаад, хvн зонииень зарсанар болгобо.
40. Тэрэ жэрмэhэн эхэнэр Бодончарта ерэжэ, хvбvv тvрэбэ. Тэрэниие хари обогой хvбvvн гэжэ Жажардай гэжэ нэрлэбэ. Жадаранай vбгэн эсэгэнь тэрэ болобо. Тэрэ Жажирдайн хvбvvн Тугудай нэрэтэй hэн. Тугудайн хvбvvн Бурьбулчиру. Бурьбулчиругай хvбvvн Хархадаан. Хархадаанай хvбvvн Жамууха. Жадаран овогтон тэдэ болобо. (Жада гэдэгынь хари бусад гэhэн vгэ болоно).
41. Тэрэ эхэнэр Бодончарhаа нэгэ хvбvv тvрэбэ. Тэрэниие барижа абаhан эхэнэрэй хvбvvн гээшэ гэжэ Баарьдай гэжэ нэрлэбэ. Бааринай vбгэ эсэгэнь тэрэ болобо. Баарьдайн хvбvvн Зvтгэлбvхэ. Зvтгэлбvхын олон hамга абаhан тула манан мэтэ элбэг хvбvvд тvрэбэ. Манан баарин обогтон тэдэ болобо.
42. Бэлгvнvтэйhээ бэлгvнvд обогтон, Бvгvнvтэйhээ бvгvнvд обогтон болобо. Буха хатагиhаа хатагин обогтон, Бухату салжиhаа салжид обогтон болобо. Бодончарhаа боржигин обогтон болобо.
43. Бодончарай тvрvvшын hамганhаа гараhан хvбvvн Барим ширату Хабич нэрэтэй hэн. Тэрэ Хабич баатарай эхын энжэдэ ерэhэн эхэнэрые Бодончар хуулита бэшэ гэргэн болгожо, нэгэ хvбvv тvрэхэдэнь, Жаурьдай нэрэ vгэбэ. Бодончар амиды байха сагтаа Жаурьдайе тайлга тахилгада орохо эрхэтэй болгобо.
44. Бодончарай vгы болоhон хойно тэрэ Жаурьдайе гэртэ гансал аданхан уряанхадай хvн байhан тула тэрэнэй хvбvvн гэжэ тайлгаhаа vлдэжэ гаргаба. Тэрэ Жэvрэдэй vбгэ эсэгэ болобо.
45. Хабич баатарай хvбvvн Мэнэн тудун. Мэнэн тудунай хvбvvд Хачи хvлvг, Хачин, Хачиу, Хачула, Хачиун, Харалдай, Начин баатар долоон байhан юм.
46. Хачи хvлvгэй хvбvvн Хайду, Намулун эхэhээ тvрэhэн юм. Хачинай хvбvvн Ноёгидай. Ноён шэнги абари зантай тула ноёхон обогтон болобо. Хачаугай хvбvvн Баруладай нэрэтэй hэн. Томо бэетзй, эдеэ хоол барихадаа хомхой хобдог тула Барулас обогтон болобо. Хачулагай хvбvvн баhа эдеэ хоол барахадаа хобдог тула ехэ барула, бага барула гэдэг хошон нэрэтэй боложо, саашадаа эрдэмтэ барула, тодойн барула тvрvvтэй барулас обогтон болобо. Харалдайн хvбvvд будаа мэтэ эхи захагvй худхалдадаг тула будаад обогтон болобо. Хачиунай хvбvvн Адар-хидай. Аха дvvнэрэй дунда адаряатай, хэрvvлтэй байдаг тула адархин обогтон болобо. Начин баатарай хvбvvд Уруудай Мангудай хоёр. Урууд, мангуд обогтон болобо. Начин баатарай тvрvvшэ hамганhаа гараhан хvбvvд Шижуудай Доголдай хоёр hэн.
47. Хайдугай хvбvvд Байшинхор дошхон, Чирхай лянхуа, Чаужин vртэгэй гурбан. Байшинхор дошхоной хvбvvн Тумбинай сэсэн. Чирхай лянхуагай хvбvvн Сэнгvн билэг, амбагайтан тайчууд обогтон болобо. Чирхай лянхуа ахынгаа гэргэнээр hамга хэжэ, нэгэ хvбvv тvрvvлбэ. Нэрэнь Бэсvдэй гэнэ. Бэсvд обогтон болобо. Чаужин Yртэгэй Зургаан хvбvvдтэй, нэрэнь: Оронар, Хонхотан, Арулад, Сонид, Хабтурхас, Хэнигис гэдэг тула иимэ обогтон болобо.
48. Тумбинай сэсэнэй хvбvvд Хабул хаан Сэмсэчvлэ хоёр. Сэмсэчvлын хvбvvн Бvлтэхv баатар. Хабул хаан долоон хvбvvдтэй. Тэдэнэй нэрэнь: Охинбархаг, Бартан баатар, Хутугту Монхор, Хутула хаан, Хулан, Хадаан, Тодойн отчигин гэнэ.
49. Охинбархагай хvбvvн Хутугту Жvрхи. Хутугту Жvрхиин хvбvvд Сэчэбэхи Тайчу хоёр. Тэдэ жvрхи обогтон 6олобо.
50. Бартан баатарай хvбvvд Мэнгиту хиан, Нэгvvн тайжа, Есvхэй баатар, Даридай отчигин эдэ дvрбэн. Хутугту Монхорой хvбvvн Бvри бvхэ. Онон мvрэнэй шугыда хуримаа хэжэ байхадань (Чингисэй дvv) Бэлгvтэйн мvрые тэрэ таhа сабшаhан юм.

51. Хутула хаанай хvбvvд Зочи, Хирмау, Алтан гурбан. Хулан баатарай хvбvvн Ехэ Чэрэн. (Ехэ Чэрэнэй богоол) Бадай Хишлиг хоёр (Чингисэй vедэ) Дархадай ноёд болобо. Хадаан Тодойн
хоёр vрэ хvvгэдгvй байгаа.
52. Хамаг Монголые Хабул хаан захиржа байба. Хабул хаан долоон хvбvvдэйнгээ байhаар байтар Сэнгvн билгээгэй хvбvvн Амбагайе хамаг Монголой хаан болгохоор хэлэhэн байгаа.
53. Буйр Хvлэн хоёр нуурые холбожо урдаhан Оршуун мvрэндэ айргууд, буйргууд обогой татаар аймаг нютаглана. Тэдэндэ Амбагай хаан vхинєє vгэжэ, єєрєє басага хvргэжэ ошоод, татаарта баригдаба. Татаарнууд Амбагай хааниие барижа, Хитадай Алтан хаанда хvргэбэ. Бэсvд обогой Балхачи гэдэг хvниие элшэ болгожо, Амбагай хаанай хэлэhэниинь: «Хабул хаанай долоон хvбvvдэй дундахи Хутулада, минии арбан хvбvудэй дундахи Хадаан тайжада ошожо хэлэ. Хамагай хаан, уласай эзэн болоод байхадаа нам шэнги басагаяа єєрєє vдэшэжэ хvргэхэеэ сээрлэгты! Би татаар аймагта баригдабаб. Табан хурганайнгаа хюмhанай хэмхэртэр, арбан хурганайнгаа барагдатар минии тvлєє vhєєгєє абахые оролдогты» гэжэ эльгээбэ.
54. Тэрэ vедэ Есvхэй баатар шубуу агнажа ябаха зуураа олхоноуд аймагhаа hамга абаад бусажа ябаhан мэргидэй ехэ Чилэду гэдэг хvнтэй уулзажа, тэрэнэй эхэнэрые тонгойжо харахадань, vзэсхэлэнтэ hайхан хатан байба. Есvхэй баатар гэртээ дабхижа ерээд, аха Нэгvvн тайжа, дvv Даридай отчигин хоёроо дахуулан мордожо, ехэ Чилэдvvе хvсэжэ ошобо.
55. Тэрэнь айжа хурдан ухаа моринойнгоо гуяые ташуурдажа, уулын vбэрєєр зугадаба. Тэрэниие гурбуулаа субалдаhаар намнахадань, саашаа тэрьедэhээр нэгэ хушуу тойроод, эрьежэ тэргэдээ хvрэжэ ерэхэдэнь Оэлvн vжин (фvжин гэжэ хитадаар хатаниие хэлэнэ) иигэжэ хэлэбэ: «Тэрэ гурбан хvнэй бодолые ши мэдэбэ гvш? Тэдэнэй шарай hэжэглэмээр байна. Шинии аминда хоро хvргэжэ болохо. Амиды мэндэ vлдєє hаа, эхэнэрые олоходо бэрхэтэй бэшэ. Мухалай бvхэндэ vхид бии. Тэргэ бvхэндэ хатад бии. (Нам шэнги сэбэр эхэнэр олдохо. «Алтан тобшоhоо»). Хэрбээ намайе hанаа hаа, дахин абаhан hамгаяа минии нэрээр нэрлээрэй. Одоо амияа аршала. Минии vнэрые vнэрдэжэ ябаарай» гээд vмдэжэ ябаhан самсаа тайлажа vгэбэ. Ехэ Чилэдv тэрэ самсыень морин дээрэhээ тонгойжо абахатайнь адли, нvгєє гурбан тэрэ хушууе тойрон дvтэлжэ ябаба. Чилэдv хурдан ухаа моринойнгоо гуяые ташуурдажа яаран Онон мvрэн єєдэ зугадаба.
56. Тэрэниие гурбуулаа хойноhоонь намнажа, долоон дабаа дабатараа vлдєєд, Оэлvн vжиниие абажа, Есvхэй баатар жолоодон хvтэлжэ, аха Нэгvvн тайжа тvрvvлжэ, дvv Даридай отчигин хажуудань дахажа (тэмээень туужа. «Алтан тобшоhоо») ябаба.
Энэ vедэ Оэлvн vжин хэлэбэ: «Минии эрэ Чилэдv,
hэрюун hалхинда
hэбхэгэр vhэеэ хиидхэжэ,
Хээр хvдєєдэ
Хэрхэн vлэдэжэ яажа зобохобши? Одоо би хоёр hэбэрхэй vhэеэ хойшо урагшань
унжуулжа яажа ошохобиб?» гээд Онон мурэнэй долгилтор, ой шугын ганхатар ехэ шангаар уйла-хадань, [Даридай отчигин хажууhаань иигэжэ хэлэбэ:
«Тэбэрихэ хайрата эрэшни
Тэрэ саадахи дабаа дабаба.
Уйдажа hанаха эрэшни
Уhан голые гаталба.
Хайлажа уйлабашье,
Хаража шамайе шадахагvй.
Хайшаашье бэдэрээ hаа,
Хаалга замынь олдохогvй.
(Гурбан гол гаталба.
Гурбан гурба дабуулба.
Хайбал мvргvй,
Харабал бараагvй,
Хайлабал шэмээгvй. Чи, Цэ).
Дуугай боло»
гэжэ ойлгуулба. Оэлvн vжиниие Ехvсэй баатар тиигэжэ гэртээ абаашажа, hамган болгоhон ушарынь иимэ байгаа.
57. Амбагай хаан баригдаад, Хадаан Хутула хоёрой нэрые зааhан хадань хамаг монгол, тайчууднар Онон мvрэнэй Хорхонагай хvнды гэдэг газар сугларжа хэлсээд, Хутулые хаан болгобо. Монголой жаргалан-хатар зугаа, хурим наада хэбэ. Хутулые хаан болгон vргэмжэлєєд, Хорхонагай hаглагар модод доро хабирга газарай халсартар, vбдэг газарай vлтиртэр хатар наада хэжэ зугаалбад.
58. Хутула хаан болоод, Хадаан тайжатай хоюулаа татаар уладhаа vhєєгєє абахаар мордобод. Татаарай Хотон бараг, Жали буха хоёртой арбан гурба удаа байлдабашье, Амбагай хаанай уhєєе hайса абажа шадабагvй.
59. Тэрэ vедэ Есvхэй баатар татаарай Тэмvvжин-vгээ, Хори-буха зэргын татаар уладые барижа ерэхэдэнь, жэрмэhэн байhан Оэлvн vжин Ононой Дэлюун болдог гэдэг газарта Чингис хааниие тvрэбэ. Чингис тvрэхэдєє, баруун гартаа шагайн шэнээн нvжэ адхаад гараhан юм. Татаарай Тэмvvжин-vгээе барижа ерэхэ сагта тохёолдожо тvрэhэн хадань Тэмvvжин нзрэ vгэбэ.
60. Есvхэй баатарай Оэлvн vжинhєє Тэмvvжин, Хасар, Хачиун, Тэмvгэ дvрбэн хvбvvд тvрэбэ. Баhа Тэмvлvн нэрэтэй нэгэ vхин гарабэ. (Есvхэй баатарай нvгєє hамган Сочигэл эхэhээ Бэгтэр, Бэлгvтэй хоёр хvбvvд тvрэhэн юм. «Алтан тобшоhоо»). Тэмvvжинэй юhэн наhатай байхада Зочи-Хасар долоон наhатай, Хачиун алчи табан наhатай, Тэмvгэ отчигин (одхониинь галай хаан, гуламтын эзэн гэhэн vгэ болоно) гурбан наhатай, Тэмvлvн vлгытэй байhан юм.
61. Есvхэй баатар Тэмvvжинэй юhэн наhатай байхада, Оэлvн эхынь тvрхэм олхуноуд угай айлда хvбvvнэй нагасанарhаа vхин гуйя гэжэ Тэмvvжиниие абаад ошобо. Ябаха замдаа Цэгцэр Чихургу гэдэг газарай хоорондо Хонгирадай Дэй сэсэнтэй уулзаба.
62. Дэй сэсэн hураба: «Есvхэй худа, хаана хvрэхєєр зорижо ябанабта?» Есvхэй баатар хэлэбэ: «Минии хvбvvнэй нагаса олхуноуд иргэнhээ vхин гуйха гэжэ ябанабди». Дэй сэсэн хэлэбэ: «Энэ хубvvншни нюдэндєє галтай, нюуртаа гэрэлтэй хvбvvн байна.
63. Есухэй худа, би энэ hvни нэгэ зvvдэ харабаб. Сагаан шонхор шубуун нара hара хоёрые адхан ниидэжэ ерээд, минии гар дээрэ бууба» гэжэ зvvдэлээб. Нара, hарые бидэ нюдєєрєє харадаг гээшэлди. Гэбэшье нара, hарые шонхор шубуун адхажа минии гар дээрэ буухань гайхалтай. Ямар hайхан ушар тохёолдохо болобоб. Би бусадта дуулгааб. Есvхэй худа, хvбvvгээ дахуулжа ерэhэншни vнэхєєрєє минии зvvдэнэй тайлбари болобо. Танай хиад аймагай hvлдэ ерэжэ, зvvдээр дохёо vгэбэ гзэшэ бэзэ.
64. Манай хонгирад хэдынhээ хойшо бусадай нютаг, хvнийе буляан тэмсэлдэдэггvй.
Хариин уладые добтолонгvй,
Хасар hайхантай vхидєє
Хасаг тэргэдэ hуулгажа,
Хара буура хvллэжэ,
Хатаруулан абаашажа,
Хаан болоhон таанарай
Хатан hуурида дэбжvvлжэ
Хамта hуулгадаг,
Єєрэ эрхэтэнтэй тэмсэнгvй,
Yнгэ hайхан vхидєє
hандалитай тэргэдэ hуулгажа,
hаарал буура хvллэжэ,
Yvсхэн абаашаад,
Yндэр hуури эзэлэгшэдэй
Yрєєлэ хани болгодог.
Манай хонгирад хэзээнhээ хойшо хасар hайхан хатадтай, vнгэ hайхан vхидтэй тула зээгэй зvhєєр, vхидэй vнгєєр ябадаг.
65. «Нугын хvvгэд нютагаа эзэмшэхэ. Yхин хvvгэд vнгэ шэлэгдэхэ. Есvхэй худа, минии гэртэ ошо. Намда бишыхан vхин бии. Та ошожо харагты» гэжэ Дэй сэсэн хэлээд, Есvхэйе гэртээ дахуулан абаашаба.
66. Есvхэй худа vхинииень хаража, нюуртаа гэрэлтэй, нюдэндєє галтай vхин байхадань hанаандань таараба. Тэрэнэй нэрэ Бvртэ гэнэ. Тэмvvжинhээ нэгэ наhа аха, арбатай байба.
Дэй сэсэнэй гэртэ хоноод, vглєєндэнь vхинииень гуйхадань, Дэй сэсэн иигэжэ хэлэбэ: «Олон удаа гуйлгажа vгэбэл эрхимдэ сэгнэгдэхэ, vсєєн удаа гуйлгажа vгэбэл доромжологдохо гэдэгшье hаань, vхин хvнэй заяа тvрэhэн vvдэндээ vтэлхэгvй тула vхинєє vгэе. Ши хvбvvгээ хvрьгэн болгожо манай гэртэ vлєє» гэбэ. Тиихэдэнь Есvхэй баатар иимэ харюу vгэбэ: «Би хvбvvгээ орхихоб. Минии хvбvvн нохойhоо сошомхой юм. Эрхим худа, ши минии хvбvvе нохойhоо бv сошоогоорой!» гээд хvтэлжэ ябаhан морёо бэлэг vгэжэ, Тэмvvжинээ орхёод, Есvхэй баатар бусаба.
67. Есvхэй баатар Цэгцэрэй шара талада ябажа байтараа, татаар уладай хурим хэжэ байхадань дайралдаад, амаа сангаад ябаhан тула тэндэ бууба. Татаарнууд Есvхэйе танижа, «Эрхим Есvхэй ерэбэ» гэлдэжэ хуримда hуулгаад, урдын дайлагдаhан vhєєгєє hанажа, нюусаар хэлсэн, хоол соонь хоро холижо vгэбэ. Есvхэй тэндэhээ мордожо ябаха замдаа бэень муудажа, гурбан хоног арай гэжэ ябаад, гэртээ хvрэбэ.
68. Есvхэй хэлэбэ: «Минии зосоо муу байна. Дэргэдэмни хэн байнаб?» гэжэ асуугаад, «хонхатанай Чирха vбгэнэй хvбvvн Мэнлиг ойрошни байна» гэхэдэнь, тэрэниие дуудажа захиба: «Хvбvvмни, Мэнлиг, ши соносо. Минии хvбvvн балшар ябана. Тэмvvжин хvбvvгээ урагтань орхёод ерэхэ замдаа татаарнуудта хорлогдобоб. Зосоомни муу байна. Yншэн vлдэhэн дvvнэрээ, ахынгаа бэлбэhэн hамгые харалсахаяа мэдээрэй. Тэмvvжин хvбvvе ошожо
тvргєєр асара! Хайратай Мэнлигни!» гээд наhанhаа нvгшэбэ.

II. Чингисэй эдир наhан

69. Мэнлиг Есvхэй баатарай захиhан ёhоор Дэй сэсэндэ ошоод хэлэбэ: «Есvхэй аха Тэмvvжиниие ехээр hанажа хараха хvсэлтэй байхадань абаашахаяа ерэбэб» гэбэ. Дэй сэсэн иимэ харюу vгэбэ: «Худынгаа хvбvvн тухайгаа hанаата болоо хадань ябуулая. Харин удангvй гэдэргэнь ерvvлхэ хэрэгтэй» гэбэ. Энэ vгыень дуулаад, Мэнлиг Тэмvvжиниие гэртэнь абажа ерэбэ. (Есvхэй баатарай тэнгэридэ ошоhондонь Тэмvvжин газарта хэбтэжэ байгаад
гасалхадань, хонхотанай Чирха тэрэниие hэргээхэ гэжэ идхан иигэжэ ойлгуулба:
«Тула загаhан мэтэ юундэ
Тулгардан гасална гээшэбши?
Торгон сэрэгээ бэхилэе гэжэ Томоотой vгэеэ хэлсэhэмнай дээрэ гv?
Уhанай загаhан мэтэ юундэ
Уяран гасална гээшэбши?
Улас тvрэеэ байгуулая гэжэ
Ушартай vгые хэлсэhэмнай дээрэ гv?» гэжэ хэлэхэдэнь, уйлахаяа болиhон гэдэг. «Алтан тобшоhоо»).
70. Тэрэ хабар Амбагай хаанай хатан Орбай, Сохатай хоёр ехэшvvлэй газарта (vбгэдэй хvvрые хvдее табидаг газар) тайлгын эдеэ vргэхэдэ, Оэлvн vжинэй хожомдожо ошоhон тула тайлгын эдеэнэй хубаариhаа хvртээбэгvй. Орбай, Сохатай хоёрто Оэлvн vжин хэлэбэ: «Есvхэй баатарые vхэбэ гэжэ, хvбvvемни балшар гэжэ тайлгын хэшэгэй архи hархагhаа хvртээбэгvй гээшэ гvт? Нюдєєрєє уулзахадаа vгэхэгvй, нvvжэ ошоходоо хэлэхэгvй
болобо хаяат таанар».
71. Тэрэ vгэдэнь Орбай Сохатай хоёр хатан иигэжэ харюу vгэбэ:
«Урижа шамда vгэхэ ёhогvйбди,
Ушарбал ши эдихэ ёhотойш!
Хvргэжэ шамда vгэхэ ёhогvйбди,
Хvртэбэлынь ши эдихэ ёhотойш!
Амбагай хаан vхєєд, Оэлvндэ иимээр хэлэгдэхэ болобобди.
72. Мvрыень оложо, эдээнэй эхэ, хvбvvдыень нютагтань орхижо нvvе. Бv абажа ябая» гэбэ. Тэрэнэй vглєєдэр тайчуудай Таргудай—Хирилтуг, Тодойн—Гиртэнэр Онон мvрэн руу зєєжэ гараба.
Оэлvн vжин хvбvvдтэеэ хамта орхигдоходонь, хонхотанай Чирха vбгэн нvvжэ ябагшадта ошожо, бурууень ойлгуулхые оролдобо.
Тиихэдэнь Тодойн Гиртэ:
«Сээлэй уhан шэргэбэ,
Сэгээн шулуун хахарба» гээд, Чирха vбгэнэй vгые хайхарангvй, сааша нvvжэ, «Ши иигэжэ идхахабши» гэж тэрэ vбгэнэй зоо нюрга руу жадаар хадхан намнаба.

Добавлено: 06.03.04, 00:47 +0000

Енхэдээ, ши хуу Монголой Нюуса Тобшо эндэ оруулхаа hанаа гуш? Байза, оортоо баряад бай энээнээ, hуулээрнь намда энэ бэшэгээ эльгээгээдчорэйш, бишни энэниие сайд соо шэхээдчхэб, ойлгостой?

Добавлено: 07.03.04, 01:44 +0000

Добавлено: 08.03.04, 04:03 +0000

Угаа ехэ байгаахадаань, бишыха хулеэгээд, энэ сайд соо ороо оруулжа шадахаш, hуулээр.
Оруулха шадаагуй хадаа, эльгээгээрээ.

Добавлено: 09.03.04, 00:44 +0000

II. Чингисэй эдир наhан

69. Мэнлиг Есvхэй баатарай захиhан ёhоор Дэй сэсэндэ ошоод хэлэбэ: «Есvхэй аха Тэмvvжиниие ехээр hанажа хараха хvсэлтэй байхадань абаашахаяа ерэбэб» гэбэ. Дэй сэсэн иимэ харюу vгэбэ: «Худынгаа хvбvvн тухайгаа hанаата болоо хадань ябуулая. Харин удангvй гэдэргэнь ерvvлхэ хэрэгтэй» гэбэ. Энэ vгыень дуулаад, Мэнлиг Тэмvvжиниие гэртэнь абажа ерэбэ. (Есvхэй баатарай тэнгэридэ ошоhондонь Тэмvvжин газарта хэбтэжэ байгаад
гасалхадань, хонхотанай Чирха тэрэниие hэргээхэ гэжэ идхан иигэжэ ойлгуулба:
«Тула загаhан мэтэ юундэ
Тулгардан гасална гээшэбши?
Торгон сэрэгээ бэхилэе гэжэ Томоотой vгэеэ хэлсэhэмнай дээрэ гv?
Уhанай загаhан мэтэ юундэ
Уяран гасална гээшэбши?
Улас тvрэеэ байгуулая гэжэ
Ушартай vгые хэлсэhэмнай дээрэ гv?» гэжэ хэлэхэдэнь, уйлахаяа болиhон гэдэг. «Алтан тобшоhоо»).
70. Тэрэ хабар Амбагай хаанай хатан Орбай, Сохатай хоёр ехэшvvлэй газарта (vбгэдэй хvvрые хvдее табидаг газар) тайлгын эдеэ vргэхэдэ, Оэлvн vжинэй хожомдожо ошоhон тула тайлгын эдеэнэй хубаариhаа хvртээбэгvй. Орбай, Сохатай хоёрто Оэлvн vжин хэлэбэ: «Есvхэй баатарые vхэбэ гэжэ, хvбvvемни балшар гэжэ тайлгын хэшэгэй архи hархагhаа хvртээбэгvй гээшэ гvт? Нюдєєрєє уулзахадаа vгэхэгvй, нvvжэ ошоходоо хэлэхэгvй
болобо хаяат таанар».
71. Тэрэ vгэдэнь Орбай Сохатай хоёр хатан иигэжэ харюу vгэбэ:
«Урижа шамда vгэхэ ёhогvйбди,
Ушарбал ши эдихэ ёhотойш!
Хvргэжэ шамда vгэхэ ёhогvйбди,
Хvртэбэлынь ши эдихэ ёhотойш!
Амбагай хаан vхєєд, Оэлvндэ иимээр хэлэгдэхэ болобобди.
72. Мvрыень оложо, эдээнэй эхэ, хvбvvдыень нютагтань орхижо нvvе. Бv абажа ябая» гэбэ. Тэрэнэй vглєєдэр тайчуудай Таргудай—Хирилтуг, Тодойн—Гиртэнэр Онон мvрэн руу зєєжэ гараба.
Оэлvн vжин хvбvvдтэеэ хамта орхигдоходонь, хонхотанай Чирха vбгэн нvvжэ ябагшадта ошожо, бурууень ойлгуулхые оролдобо.
Тиихэдэнь Тодойн Гиртэ:
«Сээлэй уhан шэргэбэ,
Сэгээн шулуун хахарба» гээд, Чирха vбгэнэй vгые хайхарангvй, сааша нvvжэ, «Ши иигэжэ идхахабши» гэж тэрэ vбгэнэй зоо нюрга руу жадаар хадхан намнаба.
73. Чирха vбгэн шархатай боложо гэртээ ерээд зобожо хэбтэхэдэнь, Тэмvvжин уулзахаяа ерэбэ. Хонхотанай Чирха vбгэн Тэмvvжиндэ хэлэбэ: «hайн эсэгыншни суглуулhан уладай таража нvvхэдэнь ойлгуулха гэжэ ябаhаар иигэжэ жадаар хадхуулбаб» гэхэдэнь, Тэмvvжин уйлажа гараба. Оэлvн vжин єєрєє туг барижа мордоод, орхижо нvvhэн хvнvvдэй заримыень бусаажа асарба. Гэбэшье бусажа ерэhэн уладууд баhа тогтоогvй, тайчуудай хойноhоо нvvбэ.
74. Иигэжэ тайчууд аха дvvнэр бэлбэhэн Оэлvн vжиниие бишыхан хvбvvдтэйнь хамта нютагтань орхижо нvvhэн юм.
Оюун ухаатай Оэлvн эхэ
Оёдолто дэгэлээ тааруулан vмдэжэ,
Охотор хормойгоо шуун бvhэлжэ
Онон мvрэниие vгсэжэ уруудажа,
Yлир мойhо тvvжэ ябажа,
Yрбэгэрхэн хvбvvдээ хайрлан тэжээжэ
Yдэр hvниие аргаа олон vнгэрvvлбэ.
Шадалтай тvрэhэн vжин эхэ
Шаантагтай гаhана барин ябажа,
Сабшахаар газарые vгсэжэ уруудажа,
hvдэ гэшэгэнээнэй vндэhэ малтажа,
hvни vдэрые хатуужан vнгэрvvлжэ
Суута хvбvvдээ тэжээн vсхэбэ.
(Хатан тvрэhэн vжин эхэ
Хайлааhан шоро барин ябажа,
Халдун уулые vгсэжэ уруудажа
Хабиин мангирые малтан тvvжэ,
Хаашуул хvбvvдээ хайрлан тэжээжэ
Ханатар садатар эдюулжэ vсхэбэ. «Алтан тобшоhоо»).
75. Гоё тvрэhэн Оэлvн эхэ
Гохо дэгээ барин ябажа,
Гол газарые vгсэжэ уруудажа,
Гоогол мангирые тvvн ябажа
Гомдолгvй хvбvvдээ тэжээжэ vсхэбэ.
Заршамтай тvрэhэн vжин эхын
Залаатай тvмhєєр тэжээhэн хvбvvд
Засагтан сайд боложо vдэбэ.
Гоё тvрэhэн vжин эхын
Гоогол мангираар тэжээhэн хvбvvд
Хутагтан сайд боложо vдэбэ.
Эхэ vжинэй тэжээhэн хvбvvд
Эзэн сайд болон vдэжэ,
Эршэ зориг тvгэлдэр боложо,
Эхэ Ононойнгоо эрьедэ hуужа,
Yлгvvр гохо уhанда хаяжа,
Yймэhэн загаhа шvvн барижа,
Yргэhэн эхэез тэжээхэ болобо.
Заршамта vжинэй тэжээhэн хvбvvд
Засагта эрэшvvл болон vдэжэ,
Замагтай уhые шvvрдэн байжа,
Загаhа жараахай гоходон барижа,
Заяата эхэеэ тэжээхэ болобо.
76. Нэгэ vдэр Тэмvvжин, Хасар, Бэгтэр, Бэлгvтзй дvрбvvлэн хамта hуужа, загаhа гоходоходонь, нэгэ сайбар загаhан гоходонь торобо. Тэмvvжин Хасар хоёрhоо Бэгтэр Бэлгvтэй хоёр тэрэ загаhые буляажа абаба. Тэмvvжин Хасар хоёр гэртээ ерэжэ vжин эхэдээ хэлэбэ: «Нэгэ сайбар загаhа гоходо ороhониинь Бэгтэр, Бэлгvтэй аха дvvнэр хоюулаа буляажа абаба» гэхэдэнь, vжин эхэнь хэлэбэ: «Таанар нэгэ эсэгын хvбvvд байтараа, юундэ тиигэжэ химаралданабта? Одоо hvvдэрhээ ондоо нvхэргvй, hvvлhээ ондоо ташуургvй байhанаа мэдэнэ бэзэт. Иимэ байхадаа, бидэ тайчууднарhаа яажа vhєєгєє абажа шадахабибди? Урдын Алун эхын табан хvбvvд мэтэ яагаад эб эегvй болобобта? Таанар бэтэгэй тиигэгты» гэбэ.
77. Тэндэhээ Тэмvvжин Хасар хоёр буруушаан иигэжэ хэлэбэ: «Yсэгэлдэр нэгэ булжамуур харбажа алаhамнай тэдэ буляажа абаа hэн. Энэ vдэр баhа дахин буляагаа. Иимэ хадань эдээнтэй хамта яажа амидархабибди» гээд гэрэйнгээ vvдые шангаар хаяад гаража ошобо. Бэгтэрэй добо дээрэ юhэн шарга моридоо харюулжа hуутар, Тэмvvжин хойноhоо, Хасар урдаhаа нюусаар номоёо дэлижэ байхадань, Бэгтэр обёороод хэлэбэ: «Тайчууд аха дvvнэрэй хоро шарые vзєєд, vhєєгєє дууhан абажа шадаагvй байтараа, таанар намайе яажа нюдэнэй hорьмоhон, аманай бєєлжэhэн болгохо гээбта? Одоо hvvдэрhээ ондоо нvхэргvй, hvvлhээ ондоо ташуургvй байтараа юундэ иигэжэ байнабта? Гуламтыемни бv hандаргагты, Бэлгутэйе бv хорлогты» гээд забилан hуужа тэсэмгэй хvлеэбэ. Тэмvvжин Хасар хоёр хойно урдаhаань харбажа алаад ошобо.
78. Тэмvvжин Хасар хоёрой гэртээ ерэжэ ороходо, vжин эхэ хоёр хvбvvдэйнгээ шарай харамсаараа, дары ушарыень мэдэжэ хэлэбэ:
«Ханияа хорлогшод,
Эжэлээ эдигшэд
Халуун хэбэлhээ гарахадаа
Хара нvжэ адхан тvрєє бэлэйт.
Хабиргаа хазаха
Хара нохой мэтэ,
Хадада добтолхо
Харсага шонхор мэтэ,
Уураа даран ядаха
Омог арсалан мэтэ,
Амидые залгиха
Аюулта мангас мэтэ,
hvvдэртээ добтолхо
hvрхэй араатан мэтэ,
Шvvрэн залгиха
Сурхай загаhан мэтэ,
Ботого торомой
Борбиие хазаха
Уурлаhан буура мэтэ,
Бороото vдэр
Добтолон халдаха
Yлэн шоно мэтэ,
Нилха vрэеэ
Тэсэн ядажа
Низалан эдихэ
Нvгэлтэ ангир мэтэ,
Хэбтэрииень хvдэлгэбэл
Гэдэргэ добтолхо
Хэрзэгы шоно мэтэ,
Барижа эдихэ
Барас арсалан мэтэ
Балмад амитад гvт.
hvvдэрhээ ондоо нvхэргvй,
hvvлhээ ондоо ташуургvй
байхада, тайчууднарай хоро шарые даагаад, vhєєгєє хэн яажа абахаб гэжэ байхада, таанар юундэ иимэ хэрэг хэбэбта?» гэжэ эртэнэй vгые эшэ татажа, vбгэдэй vгые vндэhэн болгожо, хvбvvдээ ехэтэ буруушаан зэмэлбэ.
79. Тиигэжэ байтар тайчуудай Таргудай—Хирилтуг шадар нvхэдєє дахуулжа, «хурьганай vhэн гуужаба, тvлгэнэй бэе тvлжэбэ» (Оэлvнэй хvбvvн тэнжэбэ) гэжэ добтолхоёо ерэбэ. Тэдээнhээ айжа, Оэлvн vжин хvбvvдтэеэ хамта ой шугы руу зугадаба. Бэлгvvтэй модо хухалжа, шэбээ бариба. Хасар харбан байлдажа, Хачиун Тэмvгэ Тэмvлvн гурбанай уулын хабшалда хоргодоод байхада, тайчууд хашхаран хэлэбэ: «Тэмvvжин ахаяа гаргажа vгэгты. Бэшэнтнай хэрэггvй» гэжэ дуулахадаа, Тэмvvжиниие hэмээхэн хоргодуулан ой руу ябуулба. Энээнииень тайчууд мэдээд бэдэрхэдэнь, Тэмvvжин Тэргvvн vндэрэй шугыда шурган оробо. Тайчууд нэбтэрэн орожо шадангvй, хvреэлээд hахиба.
80. Тэмvvжинэй шугы соо гурба хоноод, одоо хария гэжэ морёо хvтэлєєд ябахадань, моринhоонь эмээлынь мултаран унаба. Эрьежэ харахадань, эмээлэйнь олом, хvмэлдэргэ хэбээрээ аад, мултарhан байба. «Олом мултаржа болохошье hаа, хvмэлдэргэ яагаад мултархаб? Тэнгэри hаатуулжа байгаа болобо гv?» гэжэ баhа гурбан хоног хvлеэбэ. Дахин гараха гэжэ ябахадань, шугыhаа гараха замыень гэрэй шэнээн сагаан шулуун бvглєєд хэбтэжэ байба. «Тэнгэри hаатуулжа байгаа болобо гv?» гэжэ бусаад, баhа гурба хонобо. Хамта юhэн хоног хоолгvй байжа, «иигэжэ дэмы vхэнхаар, эндэhээ гарая» гээд, зам бvглэн унаhан гэрэй шэнээн сагаан шулууе тойрон гаража, hаад болоhон модые хутагаараа отолоод, морёо хvтэлжэ гарамсаарнь, тайчууд угтаад барижа абаба.
81. Тэмvvжиниие Таргуудай-Хирилтуг барижа, єєhэдынхидтээ абаашаад, зонхилон шиидхэжэ, айл бvхэндэ нэгэ-нэгэ хонуулан зайлгажа ябаба. Зунай тvрvvшын hарын арбан зургаанай улаан тэргэд vдэр тайчууд Ононой эрье дээрэ найр наада хэжэ, нара шэнгэхэдэ тараба. Тэрэ найр нааданай vедэ Тэмvvжиниие нэгэ хилбар дорой хvбvvн асараад hахижа байба. Нааданда сугларhан зоной тарамсаарнь, тэрэ ахир дорой хvбvvнэй толгойе модон дvнгєєр нэгэ удаа сохёод гvйжэ, «Ононой шугы соо хэбтэбэл олдохо бэзэб» гэжэ тогтомол татуур уhан соо ороод гэдэргээ хаража, тэрэ дvнгєє уhа руу урадхан, гансал нюураа бултайлгаад хэбтэбэ.
82. «Баригдаhан хvниие алдабаб» гэжэ тэрэниие hахижа байhан хvнэй ехэ шангаар хашхархада, тараhан тайчууд сугларан ерэжэ, vдэр шэнги hаруул hvни Ононой шугы соогуур бэдэрбэ. Татуур уhан соо хэбтэжэ байhан Тэмvvжинтэй сvлдvсэнэй Сорхон-шар гэнтэ сэхэ дайралдаад хэлэбэ: (Уhанда оро сараагvй, огторгойдо мvргvй hэн туладань иигэжэ хэбтэхэ зvб байна. «Алтан тобшоhоо»). «Ши иимэ аргатай, нюдэндєє галтай, нюуртаа гэрэлтэй хvн хадашни тайчууд шамда атаархана бшуу. Ши иигээд хэбтэжэ бай. Би шамайе заажа vгэхэгvйб» гээд vнгэрэн ошобо. Саашаа яажа бэдэрхэеэ тайчууднарай зvблэхэдэ, Сорхон-шар хэлэбэ: «Хvн бvхэн ябаhан мvрєєрєє гэдэргээ ябажа, оршон тойрониие дахяад шалгажа vзэе» гэхэдэнь, бултадаа «заа» гэжэ зvбшєєгєєд, хvн бvри ябаhан мvрєєрєє ябажа бэдэрбэ. Баhа Сорхон-шар Тэмvvжиниие дайража: «Аха дvv тайчууднар ама шvдєє бvлюудэжэ мэгдvvтэй байна. Ши тэсэмгэйгээр хэбтэжэ бай» гээд vнгэржэ ошобо.
83. Тайчууднарай бэдэрээд олоогvй тула дахяад саашаа яаха тухай зvблэхэдэнь, Сорхон-шар хэлэбэ: «Тайчуудай хvбvvд, бидэнэр гэгээн сагаан vдэр дунда бvхэли хvниие алдаад, одоо харанхы hvни яажа олохо зонбибди. Хvн бvхэн ябаhан мvрєєрєє дахин нэгэ удаа таража ябаад, маргааша сугларжа бэдэрэе. Тэрэ дvнгэтэй хvн хаана холо ошохо юм?» гэхэдэнь, бvгэдєєрєє «заа» гэлдэжэ, бусажа бэдэрхээр ябаба.
Сорхон-шар баhа Тэмvvжиндэ ерээд хэлэбэ: «Мvнєє нэгэ удаа таража бэдэрээд, маргааша ерэхэ гэлсэбэ. Бидэнэй тарамсаар, эхэ, дvvнэрэйнгээ зvг руу яба. Хэрбээ хvнтэй дайралдаа hаа, намайе харааб гэжэ бv хэлээрэй» гээд ябашаба.
84. Тэдэнэй тарахалаар, Тэмvvжин зосоогоо иигэжэ бодоно: «hаяын хэдэн vдэр айл хэсэжэ ябахадаа, Сорхон-шарын гэртэ хоноhомни, тэрэнэй хvбvvд Чимбай Чулуун хоёр намайе ехээр хайрлажа, hvни гэнжэ дvнгыемни мулталаа бэлэй. Мvнєє баhа Сорхон-шар намайе хараашье hаа, заажа vгэнгvй vнгэрбэ. Тэдэ намайе абарха бэзэ» гэжэ Сорхон-шарын гэрые шэглэн, Онон мvрэн руу ябаба.
85. Сорхон-шарын гэрэй тэмдэгынь гэхэдэ, бvхэли hvни vvрэй сайтар hv hамаржа, айрагаа бvлэдэг айл. Тэрэ тэмдэгээр тухайлжа, бvлvvрэй шэмээгээр ошоходонь, Сорхон-шар хэлэбэ: «Шамайе эхэ, дvvнэрэйнгээ зvг шэглээд яба гэжэ хэлээ бэшэ аалби? Ши юундэ ерээбши?» гэбэ. Тэрэнэй хvбvvд Чимбай Чулуун хоёр хэлэбэд: «Булжамуур шубуунай харсагаhаа тэрьедэжэ шэбэрэй оёор руу хоргодобол, шэбэр тэрэниие хамгаалжа абардаг. Теэд манайда хvнэй хоргодожо ерэхэдэ, тиигэжэ хэлэжэ яажа болохоб» гэжэ эсэгээ буруушаажа, дvнгыень эбдэжэ галда тvлєєд, зэргэлээ байhан нооhотой бvтvv хара тэргэдэ хоргодуулба. Тэмvvжиниие энэ тэргэдэ байна гэжэ «амитан хvндэ бv хэлээрэй» гэжэ Хадаан гэжэ нэрэтэй дvv басагандаа хаража харгалзажа байхыень даалгаба.
86. Гурбадахи vдэртєє (дvнгэтэй хvн хаана холодохо hэм. «Алтан тобшоhоо». «Тэрэниие манайхин нюугаа бэзэ. Єєhэдєє ябажа нэгжэе» гэжэ айл бvриие нэгжэhээр Сорхон-шарында ерэбэ. Гэртэнь орожо оро дэрэ, тvшэлгэтэй hандали доогуурнь хараад, газаа байhан нооhотой бvтvv тэргэдэнь ошожо, амhарайнь нооhые татасагаажа, Тэмvvжинэй хvлдэ хvрэхэдэнь, Сорхон-шар хэлэбэ: «Иимэ халуун сагта нооhон соо амиды хvн яажа тэсэхэ юм?» (Сэдьхэлээ ханатар бэдэрэгты. «Алтан тобшоhоо»). Тиихэдэнь нэгжэhэн хvнvvд болижо, саашаа ябаба.
87. Тэрэ нэгжvvлэй ошоhон хойно Тэмvvжиндэ Сорхон-шар хэлэбэ: «Намайе ши vнэhэн болгон хиидхvvлэн алдабалши. Одоо тvргєєр эжы, дvvнэрэйнгээ зvг баряад яба» гэжэ ама сагаан hубай хулагша гvvгээ унуулжа, (хоёр эхэ хvхэдэг тарган) тэлеэ хурьганай мяха шанажа, унданай тулам, нэгэ номо, хоёр hурша vгэжэ, эмээл, хэтэгvйгєєр ябуулба.
88. Тэмvvжин тэндэhээ гаража, урдань шэбээлhэн газартаа ерээд, vбhэнэй гэшхvvлhэн мvрєєр мvшхэжэ, Онон мvрэн єєдэ ябажа, хойноhоо урдадаг Химурга горхондо хvрэбэ. Тэрэ горхон єєдэ vгсэжэ, Бэдэр хушуунай Хорчухуй болдог гэдэг газар хvрэжэ, эхэ, дvvнэртэеэ ушарба.
89. Тэндэ бултадаа ниилэжэ, Бурхан халдунай vбэрєєр - Хvрэлхєєр урдадаг Сэнгvр горхоной (Цэнхэрэй голой) Хара зvрхэнэй Хvхэ нуур гздэг газар нютаглаад, тарбага, зумбараа алажа эдижэ амидарба.
90. Нэгэ vдэр гэрэйнь газаа байhан найман шарга агтые дээрмэшэд ерэжэ, нюдэн дээрэнь туужа абаашахадань, Тэмvvжин дvvнэртэеэ ябаган тула хараhаар гээгдэбэ. Бэлгvтэй набтар хонгор морёо унажа, тарбага агнахаар ябашаhан байгаа. Yдэшэлэн нара шэнгэhэн хойно набтар хонгор мориндоо даажа ядатарынь тарбагадые ашаад, ябагаар хvтэлжэ ерэбэ. «Шарга агтануудыемнай дээрмэшэд абаад ошоо» гэхэдэнь, Бэлгvтэй «Би нэхэжэ ошохом» гэбэ. Хасар хэлэбэ: «Ши шадахагvйш, би ошоhуу» гэбэ.
Тэмvvжин хэлэбэ: «Таанар шадахагvйт, би нэхэhvv» гэжэ, набтар хонгороо унаад, шарга агтануудаа vбhэнэй найгаhан мvрєєр мvшхэн гурбан хоног ябаад, нэгэтэ vглєє олон адуунда хvрэхэдэнь, нэгэ шуумар хvбvvн гvv hаажа байба. Тэрээнтэй уулзажа, шара агтануудаа hурахадань, тэрэ хvбvvн хэлэбэ: «Энэ vглєєгvvр нара гарахаhаа урид найман шарга моридые энээгvvр туужа гараа. Би мvрыень заажа vгэhvv» гээд набтар хонгорыень табюулжа, орог hаарал мори Тэмvvжиндэ унуулба. Єєрєє хурдан ухаа мори унажа, гэртээ харингvй, хvхvvр, hаба hуулгаяа хээрэ боожо орхибо. Тиигээд хэлэбэ: «Нvхэр, ши ехэл мэгдэжэ ябаа байнаш. Эрын бэрхэшээл нэгэн адли юм. Би шамда нvхэр болоhуу. Минии эсэгэ Наху баян гэдэг. Би тэрэнэй ганса хvбvvнби. Минии нэрэ Боорчи» гээд, хоюулаа мордожо, шарга моридой мvрєєрнь мvшхэжэ, гурбан хоног ябаба. Нэгэ vдэшэ наранай тонгойжо уулын хажуу бэеэр тудаха vеэр нэгэ хашаада хvрэхэдэнь, найман шарга моридынь тэрэ хvреэнэй захада vбhэ эдижэ байба. Тэмvvжин хэлэбэ: «Нvхэр, ши эндээ бай. Манай шарга морид тэрэ байна. Би тэдэниие туугаад ерэhvv» гэхздэнь, Боорчи хэлэбэ: «Би шамда нvхэр боложо ерээд, эндэ яажа vлдэхэбиб» гээд, хоюулаа хамта добтолжо ороод, шарга моридые намнажа гаргаба.
91. Хойноhоонь олон хvн субалдан гvйлгэбэд. Тэдэнэй дундаhаа нэгэ сагаан моритой (улаан дэгэлтэй. «Алтан тобшоhоо») хvн урга барижа гансаараа хvсэжэ ерэхэдэнь, Боорчи хэлэбэ: «Нvхэр, ши номо hуршаяа намда vгэ. Би харбалдаhуу» гэбэ. Тэмvvжин тиихэдэнь иигэжэ харюусаба: «Минии тvлєє ши тулалдаад яахашниб. Би єєрєє харбалдаhуу» гэжэ эрьежэ hуршаяа табиба. Тэрэ сагаан моритой хvн ургатаяа бvхыhєєр vлэбэ. Хойтохи нvхэдынь дабхилдаhаар хvсэжэ ерээшье hаа, наранай уулын саагуур шэнгэжэ, бvрэнхы болоhон тула тэдэнэр яахашье аргагvй гээгдэбэ.
92. Тэмvvжин Боорчи хоёр моридоо туугаад тэрэ hvниндєє hэтэ ябаад, гурбан vдэр, гурбан hvниие гаталан, Боорчиин гэртэ ойртоходоо Тэмvvжин хэлэбэ: «Би шамгvй hаа эдэ моридоо яажа
абажа шадаха байгаабиб? Ши хэдыень абахабши?» гэхэдэнь, Боорчи харюусаба: «Би hайн нvхэр шамайгаа hандаржа ябана гэжэ туhалхаяа хамта ябааб. Би олзо бэдэрээгvйб. Би Наху баянай ганса хvбvvнби, минии эсэгын хуряаhан хvрэнгэ зєєри намда элбэг хvрэхэ» гээд юушье абабагvй.
93. Хоюулаа Наху баянай гэртэ хvрэбэд. Хvбvvгээ алдааб гэжэ нюhа нулимса боложо байhан Наху баян хvбvvгээ харахадаа, нэгэ уйлажа, нэгэ уурлажа: «Хvбvvмни юун болоhыень хэлэ» гэбэ. Боорчи иигэжэ харюусаба: «Энэ hайн нvхэрэйнгєє hандаржа ябахые хараад, хамта ошолдоо hэм. Мvнєє ерээбди» гээд мордожо, хээрэ табяад орхиhон hаба hуулгаяа абажа ерэбэ. Тэмvvжиндэ тэдэ тэлеэ хурьга хvнэhэ болгон бэлэдхээд, баhа ганзагалха тулам vгэбэ. Наху баян хэлэбэ: «Хоёр залуушуул энээнhээ хойшо hайханаар нvхэсэгты, бэе бэеэ бэтэгэй орхигты» гэбэ. Тэндэhээ Тэмvvжин мордожо, гурбан vдэр, гурбан hvни ябаад, Сэнгvр горхондо байгаа гэртээ хvрэбэ. Тэмvvжинэй ерэхэдэ, Оэлvн эхэ, Хасар болоод дvvнэрэйнь hанаанай зоболон тайлагдажа сэдьхэлынь баясаба.
94. Урдань Бvртэ vжиниие юhэн наhатай байхадаа хаража ерэhэнhээ хойшо Тзмvvжин дахин тэрээнтэй уулзаагvй байба. Одоо Тэмvvжин Бэлгvтэй хоёр Бvртэ vжиниие бэдэрхэеэ Хэрлэн мvрэн руу ошобо. Цэгцэр Чихургу хоёрой забhарта Хонгирадай Дэй сэсэн нютаглажа байдаг hэн. Дэй сэсэн Тэмvvжиниие харахадаа, маша ехээр баясажа хэлэбэ: «Аха дvv тайчууднарай шамда атаархан хоролхохые мэдэхэ тула би сэдьхэлээ зобожо, сvхэрхэдэ хvрэжэ байгаалби. Одоо шамтай уулзабаб» гээд Бvртэ vхинєє Тэмvvжиндэ vгэбэ. Тэмvvжинэй Бvртэ vжинєє абажа хамта бусахадань, Дэй сэсэн vдэшэжэ ябаад, Хэрлэнэй Ураг сvл гэдэг газар хvрэжэ, (халуунда ядараад, «Алтан тобшоhоо») Хэрлэнруугаа гэдэргээ бусаба. Дэй сэсэнэй hамган Цотан гэдэг Бvртэ vхинєє vдэшэжэ, Хvрэлх доторхи Сэнгvр горхондо хvрэжэ ерэбэ.
95. Цотаниие хvргєєд, Боорчиие нvхэсэе гэжэ урижа, Бэлгvтэйе эльгээбэ. Бэлгvтэйн ошоходо, Боорчи эсэгэдээ хэлэнгvйгєєр бvхэтэр хонгороо унажа, боро субаяа хэдэрээд, Бэлгvтэйтэй хамта ерэбэ. Боорчиин Тэмvvжинтэй нvхэсэhэн ёhон иимэ.
96. Тэмvvжин дvvнэртэеэ Сэнгvр горхонhоо нvvжэ, Хэрлэн мvрэнэй эхин Бvргиин эрьедэ буужа нютаглаба. Тиигээд Цотан эхын vмэдхэл гэжэ асарhан хара булган дахые абажа, Тэмvvжин Хасар Бэлгvтэй гурбуулаа Есvхэй эсэгынь vнинэй унаган нvхэр Ван хантай уулзахаар ошобо. Эсэгынь дvтын нvхэр хадаа эсэгэ мэтэ гэжэ Ван ханай Туула голой шугыда нютаглажа байхада хvрэжэ ошоод Тэмvvжин хэлэбэ: «Эсэгымни хуушан анда нvхэр, та минии эсэгэтэй адли ха юмта даа гэжэ, би hамга абаад байхадаа, энэ vмэдхэл — хара булган дахые танда асарбаб» гэжэ булган дахаяа vгэбэ. Ван хан маша ехээр баясажа хэлэбэ:
«Хара булган дахыншни харюуда
Хахасаhан уладыешни
Хамтадхажа vгэе.
Булган дахыншни харюуда
Бутарhан уладыешни
Суглуулжа vгэе.
Бєєрэнь бvгсэндєє байг,
Сэрынь сээжэдээ байг,
(Аха захатай болог)» гэбэ.
97. Тэндэhээ Бvргийн эрьедэ нютаглажа байхадань, Бурхан халдунhаа Жарчиудай vбгэн тvмэршэ дарханай хєєргэ vргэлжэ, Зэлмэ нзрэтэй хvбvvгээ дахуулжа ерэбэ. Тиихэдээ хэлэбэ: «Тvрvvшээр Ононой Дэлюун болдогто Тэмvvжин шинии тvрэхэдэ, булган vлгы vгєє hэм, би энэ хvбvvн Зэлмэеэ шамда vгэhэншье hаа, бага балшар ушарhаань абаашаhан хvм. Одоо ши минии Зэлмээр:
Эмээлээ тохуула,
Yvдэеэ hэхvулэ» гээд vгэбэ.
98. Хэрлэн мvрэнэй эхин Бvргиин эрьедэ нютаглажа байтарнь, нэгэ vглєє эртэ vvрэй сайжа байхада, Оэлvн эхын гэртэ зарса байhан Хуагчин эмгэн бодожо хэлэбэ: «Эхэ, эхэ, vтэр бодо. Газар дэлбэрхэ мэтэ абяа шэмээ гаража, моридой тvбэрєєн соностоно. Аймшагтай тайчууд ерэжэ ябана бэшэ бэзэ? Эхэ, тvргєєр бодо» гэбэ.
99. Оэлvн эхэ «хvбvvдые тvргэн hэрюулэгты» гэзд, єєрєє дары бодобо. Тэмvvжин дvvнэртэеэ бушуу бодоод моридоо барижа, Тзмvvжин, Оэлvн эхэ, Хасар, Хачиун, Тэмvгэ отчигин, Бэлгvтэй, Боорчи, Зэлмэнэр тус бvреэ нэгэ нэгэ мори унаба. Тэмvлvниие Оэлvн эхэ урдаа эмээл дээрээ hуулгаба. Нэгэ мориндо юумэеэ ашажа хvтэлбэ. Бvртэ vжиндэ морин дутаба.
100. Тэмvvжин аха дvvнэртэеэ мордожо, vvрээр Бурхан халдунай зvг шэглэбэ. Хуагчин эмгэн Буртэ vжиниие нюуя гэжэ бvхээгтэй тэргэдэ бєєрєєрєє алаг сар хvллєєд уулые vгсэжэ Тvнхэлэг горхон хvрэбэ. hая vvр сайжа, бvрэг-бараг гэжэ байхада урдаhаань сэрэгэй хvнvvд хатаралдан ерэжэ: «Ши юун хvмши?» гэжэ асуухадань, Хуагчин эмгэн хэлэбэ: «Би Тэмvvжинэй харьяатанби. Ехэ гэртэ хони хиргахаар ерээ hэм. Одоо нооhо тээгээд гэртээ харижа ябанаб» гэбэ. Тэдэ сэрэгvvд хэлэбэ: «Тэмvvжин гэртээ бии гv, али vгы гv? Гэрынь хаана байнаб?» гэхэдэнь, Хуагчин эмгэн иигэжэ харюусаба: «Гэрынь ойро байна.Тэмvvжинэй бии vгые би мэдэнэгvйб, єєрєє хойто гэрhээ гаража ерээб» гэбэ.
101. Тэдэ сэрэгvvд хатаргалдан ошобо. Хуагчин эмгэнэй бєєрєєрєє алаг сараа гуя руунь шабхадан яаража ошохо гэхэдэнь, тэргынь гол хухарба. Иимэ ушарhаа ябагаар ой руу зугадажа орохо гэжэ байтарынь, хойноhоонь vнєєхи сэрэгvvд Бэлгvтэйн эхые hундалдажа, хоёр хvлынь hанжуулан дабхижа ерээд, «Энэ тэргэ соошни юун байнаб?» гэжэ асуухадань, Хуагчин эмгэн хэлэбэ: «Нооhон бии» гэжэ. Тэдэ сэрэгvvдэй ахалагшань захирба:
«Дvvнэр, буужа харагты». Хаалтатай тэргынь vvдэ нээхэдэнь, зосоонь хатан эхэнэр hуужа байба. Тэрэниие тэргэ сооhоонь шэрэжэ гаргаад, Хуагчинтайнь хоюулайнь hундалдуулжа, Тэмvvжинэй хойноhоо vбhэнэй найгаhан мvрєєр мvшхэжэ, Бурхан халдун єєдэ гараба.
102. Тэмvvжиниие бэдэржэ, Бурхан халдуниие гурба тойробошье олобогvй. Урагша хойшоо ябажа харахадань, намаг шабар, нэлэнхы ой дайралдажа, садхалан могойн шургаха забhаргvй бvтvv тула Тэмvvжиниие мvрдэжэ оложо шадабагvй. Энэ добтолhон сэрэгvvдынь гурбан мэргидvvд байhан юм. Удуйд мэргидэй Тогтоа, Увас мэргидэй Дайр-Усун, Хаад мэргидэй Хаатай Дармала гурбуулан нэгэдэжэ, тиихэдэ урдань Чилэдvvhээ Оэлvн эхые буляажа абаhанайнь тvлєє vhєєгєє нэхэжэ ерэhэн байгаа. Мvнєє тэдэ мэргидvvд хэлэбэ: «Оэлvнэй буляалгаhанай тvлєє vhєєгєє абахаар ерээд, одоо эхэнэрнvvдыетнай буляажа абабабди. Yбгэ эсэгынгээ vhєєе иигэжэ абаабди» гэжэ гэртээ бусаба.
103. (Тэдэнэр Бvртэ vжиниие абаашаад, Чилэдvvгэй дvv Чилэгэр бvхэдэ vгэбэ. «Алтан тобшоhоо»). Тэмvvжин: «Тэдэ гурбан мэргидvvд гэртээ хариба гv? Уулада хоргодохонь гv? Гурбан хоног дахажа ябаад мэдэжэ ерэгты» гэжэ Бэлгvтзй Боорчи Зэлмэ гурбые эльгээбэ. Тэмvvжин єєрєє Бурхан халдунай оройдо гараад vбсvvгээ сохин зальбаржа хэлэбэ:
«hолонго мэтэ hэргэлэн
hоргог Хуагчинай
hонорой хvсєєр,
Yен мэтэ хёрхо
Yнэншэ Хуагчинай
Yрдиhэнэй ашаар,
(Аюулта дайсанhаа
Амжан зугадажа)
Бvтэн бэеэ
Бvглэн нюужа,
Бvдэхи замые
Мvрдэн дахажа,
Бугын мvрые
Мушхэн ябажа,
Бургааhан гэртэ
Бухан нюугдажа
Бурхан халдунда
Амияа абарбабди.
Хариин дайсанай
Халдан добтолходо,
Харсагаhаа хулжаhан
Булжамуур мэтэ,
Хандагай бугын
Мvрые дахажа
Хадын хабшалай
hvбые бэдэржэ,
Халдун уулада
Зугадажа ерээд,
Хальhа холтоhоор
Гэр барижа,
Халуун амияа
Хамгаалбаб.
Бvглvv ойтой
Бурхан уула
Бєєhэнэй шэнээн амиием
Бєємэйлэн абаржа,
Бєєрын шэнээн бэеым
Бvтэн мэндэ vлдээбэ.
Yhєєтэ дайсанhаа
Yршєєн абаржа,
Yншэн бидэнэй
Тvшэг болоhон
Yндэр дээдэ
Бурхан халдун шамайе
Yглєє бvри шvтэжэ байя!
Yдэр бvри тахижа байя!
Yеын vедэ
hvгэдэн тахижа,
Yетэн бvхэн
Yргэлжэ шvтэе!»
Иигэжэ хэлээд, бvhэеэ хvзvvндээ эрхи мэтээр vлгэжэ, малгайгаа гартаа hэлдэржэ, гараараа vбсvvгээ даража, наран єєдэ хаража, Бурхан халдунда юhэн удаа hvгэдэжэ, vгэеэ хэлэжэ, vргэлєє vргэбэ.

Добавлено: 09.03.04, 00:48 +0000

Добавлено: 09.03.04, 11:28 +0000

Нууц товчоо бичлэгэнд оруулахад хэтэрхий том болохоор бага зэрэг хvлээж байгаарай, удахгvй хvн болгон хvссэн юмаа энэхvv сайтын тусгай хэсэгт оруулах бололцоотой байх болно. Оруулж эс чадваас над руу явуулаарай гэж байна.

Энэ хэлэлцvvлэг рvv оруулах хэрэггvй.
_________________

Отшеньдобрый hидальго Дон Цэбээн Кижингинский и Доодо-Кодунский, Улаан-Yдэнский и Улаанбаатарский и прочая, прочая... едет к сеньоре Наталее Добоской и Машзаводской

Добавлено: 10.03.04, 21:36 +0000

Цэвээнд,
Хєрвvvлж єгсєнд баярлалаа, ойлговби. Их сайн хєрвvvлгэ болсон байна :D .

Добавлено: 10.03.04, 22:40 +0000

hайн оршуулга хэhэн байгааш, Tsebeen!

Добавлено: 11.03.04, 09:31 +0000

зvгээр ээ :D

Бараг юм ааб дєє сшаа :roll:
_________________

Отшеньдобрый hидальго Дон Цэбээн Кижингинский и Доодо-Кодунский, Улаан-Yдэнский и Улаанбаатарский и прочая, прочая... едет к сеньоре Наталее Добоской и Машзаводской

Добавлено: 13.03.04, 10:34 +0000

Цэбээн ,шимнай иигээд халх хэлэнhээ буряадруу оршуулhанайнгаа тvл88 мvнгэ абадаг болыш... Хе-хе... :lol:
_________________
Гэжэ байжа... Гэдэhээ маажажа байжа...
http://buryat-mongolia.info/mobu/

Добавлено: 13.03.04, 12:24 +0000

Уг нь эрхэм анд Цэвээн махчилан єєрєєр хэлбэл vг нэг бvрчилэн хєрвvvлсэн бол сайн байсан юм. Эрхэм Цэвээний хєрвvvлгэ ба анд Гыукийн бичсэнийг харьцуулж харахад надад бага зэрэг эргэлзээ (ерєнхий утгыг хэлсэнгvй) тєрєєд байна :D .

Добавлено: 17.03.04, 22:03 +0000

... ... ...

280. Тэндэhээ Yгэдэй хаан айладхаба: «Энэ ябадалые Цагадай аха, Бат тvрvvтэй баруун гарай хvбvvд, аха дvvнэр бултадаа, Отчигин ноён, Жэхv тvрvvтэй зvvн гарай хvбvvд, аха дvvнэр, бултадаа, голой vхид, хvрьгэд, тvмэнэй ноёд, мянганай ноёд, зуунай ноёд, арбанай ноёд бултадаа зvбшєєбэ. Зvбшєєhэн зvйлынь иимэ: Далай хаанай (Yгэдэй хааниие жэжэ хаашуулhаа илгажа, ехэ хаан гv, али Далай хаан гэнэ) шvлэ мяханда хэрэглэхээр жэл бvри hvрэг бvхэнhєє нэгэ нэгэ шvлгэн эрьеые гаргажа vгэхэ гэбэ. Зуун хонинhоо нэжээд шvлгэн эрьеые гаргажа vгэхэ. Зуун хонинhоо нэжээд зуhаг хони гаргажа, vгытэй ядуу хvнvvдтэ туhаламжа болгон vгэбэл hайн байгаа. Yртєє табюулжа, замшан, улаашаниие гаргабал олон улад иргэндэ амгалан болохо hэн, элшэнэртэ
таарамжатай гэhэниие бvгэдєєрєє зvбшєєбэ гэжэ хаан зарлиг буулгаба. Цагадай ахатай зvблєєд, тэрэнэй зvбшєєрhэн тула бvхы уласhаа, зvг зvгэй мянгатанhаа хаанай зарлигаар жэл бvри hvрэг хонинhоо нэжээд шvлгэн эрье, зуун хонинhоо нэжээд зуhаг хони гаргуулба. Гvvнvvдые суглуулжа, унагашадые hуулгаба. Унагашан, балгаhашан, амушаниие томилжо олобо. Замшан, улаашаниие гаргуулжа, hууха байха газарыень тогтоожо, vртєє замые табюулаад Арачиан Тогучар хоёроор захируулжа, замай нэгэ hуури vртєєдэ хорин улаашаниие гаргаба. hуури бvхэнэй улаанай мори, хvнэhэнэй хони, hаалиин гvv, хvллэхэ vхэр, ашаха тэргэ зэргые тогтооhон хэмжээгээр бэлэдхэбэ. Даажа байhан хvнvvдэй «Охор дээhэ дутаабалынь, уралайнь хахадые отолхо, халбага тэлvvр дутаабалынь хамарайнь хахадые отолхо» гэжэ
зарлиг буулгаба.
281. Yгэдэй хаан айладхаба. «Эсэгынгээ ехэ hуурида hуужа, хаан эсэгэhээ хойшо хэhэн бvтээhэн хэрэгни: нэгэдэхинь, би Алтан уласые эзэлэн мэдэлдээ оруулбаб. Хоёрдохинь, бидэнэй хоорондо элшэ ябуулжа харилсаха, элдэб хэрэг зєєлгэхэ vртєє замые табюулбаб. Гурбадахинь, уhа vгы газарта худаг малтуулжа, улад иргэндэ уhа, vбhэ хvртээсэтэй болгобоб. Дvрбэдэхинь, зvг зvгэй hуурин, уласай хотонуудта мэдээлэгшэ, захирагшадые табижа, улад иргэниие «хvлынь хvсэртэ, гарынь газарта табюулжа» амар тvбшэн болгобоб. Хаан эсэгэhээ хойшо энэ дvрбэн vйлые нэмээжэ хэбэб. Баhа хаан зсэгын vндэр hуурида hуужа, олон улад иргэниие захирха ехэ vvргые даажа абаhан аад, «бор дарсанда ороhомни» нэгэдэхи буруу болобо. Хоёрдохинь, эмэ хvнэй vгэдэ орожо, Отчигин абгын харьяатанай дундаhаа хvvхэн асаруулhамни буруу байба. Уласай эзэн хаан байтараа, ушар ёhодо таарахагvй зндvvрэлтэй vйлэдэ абтаhамни буруу болобо. Гурбадахинь, Доголхуе далдаар хардаhамни нэгэ буруу. Ямар бурууб гэхэдэ, хаан эсэгымни хараха нюдэнэй vмэнэ хамагhаа тvрvvн хадхалдажа ябаhан Доголхуе хорото муу vгэдэ орожо хороогооб. Одоо минии урда хэн тиигэжэ тvрvvлэн дабхижа vгэхэб? Хаан эсэгым хажууда зvдхэhэн журамтай хvниие hайса мэдэнгvйгєєр vhєєрхэн хорооhоноо би єєрєє буруушаанаб. Дvрбэдэхинь, тэнгэри газарай заяагаар тvрэhэн гvрєєhые бэшэ аха дvvнэрэй нютагта ошожо болохонь гэжэ харамнажа, шабар хана барюулжа, аха дvvнэрhээ гомдолой vгэ сонособоб. Энэ баhа нэгэ буруумни. Хаан эсэгэhээ хойшо дvрбэн vйлэ хэрэг нэмээбэб. Баhа дvрбэн буруу юумэ хэбэб» гэбэ.
282. Ехэ хуралдаан боложо, хулгана жэлэй (1240 он) хуран (долоодохи) hарада Хэрлэнэй Хvдєє аралай Долоон болдог Шилхинцэг хоёрой забhарта хаанай ордоной буужа байхада бэшэжэ тvгэсэбэ.

Добавлено: 08.04.04, 23:36 +0000

Я вот в свободное время сканирую и конвертирую "Монголой нюуса тобшо", сейчас почти добрая половина уже закончена.

Думаю что буду оформлять ввиде книжки с рисунками и картой и поместить в разделе Интересные файлы

Добавлено: 09.04.04, 09:52 +0000

Обсуждаемое