Отличия частей речи тункинского говора

Исследовательский проект ученицы 10 класса Аршанской СОШ Баярмы Халтановой «Тунхэн нютаг хэлэнэй хэлэлгын хубинуудай онцо илгаа"
Руководитель исследования - учитель бурятского языка Аршанской СОШ М.Д.Шожоева.
Работе присуждено 2-е место на Республиканской НПК "Шаг в будущее"

Буряад хэлэн болбол хоёр янза маягтай, нэгэдэхинь - ном бэшэгэй (литературна), хоёрдохинь - нютаг хэлэн (диалектнууд) болоно. Эдэ буряад хэлэнэй хоёр янза маягууд бэе бэетэйгээ нягтаар холбоотой, хоорондоо харилсаатай. Жэшээлхэдэ, литературна ба нютаг хэлэнуудэй 90 процент γгэнγγдынь адли. Энээнhээ боложо бидэ ондоо нютаг хэлэтэйшγγл хоорондоо хөөрэлдэхэ шадалтай байнабди. Мγн тиигэбэшье литературна ба нютаг хэлэнγγд дγγргэхэ γγргээрээ, хγгжэhэн тγγхээрээ адли бэшэ.
Нютаг хэлэн литературна хэлэнэй баялиг болоно. Нютаг хэлэнγγдэй бии бололго арадайнгаа тγγхэтэй нягта холбоотой. Һγγлэй γедэ мэргэжэлтэд нютаг хэлэнγγдые дγрбэн бγлэг болгожо хубаана:
1) Хори (Хориин, Агын, Мухар-Шэбэрэй, Ивалгын, Хойто Cэлэнгын нютаг хэлэнγγд);
2) Эхирэд-Булагад (эхирэд-булагад, каачуг, боохон, ольхон, байгал-хударай, баргажан буряадуудай хэлэн);
3) Алайр-Тγнхэнэй (Алайрай, Захааминай, Тγнхэнэй ба Ахын аймагуудай буряадууд-хонгоодор уг гарбалтай зон);
4) Цонгоол-Сартуул (Цонгоол, Сартуул, Хамниган нютаг хэлэнууд).
Мγнөө γедэ буряад хэлэмнай hэргээгдэжэ, хγгжэжэ байхадань, нютаг хэлэнγγдые шэнжэлгэмнай тγрγγ hуури эзэлхэ болоно. Теоретическэ болон практическа талаhаа нютаг хэлэнγγдые шэнжэлгэ ехэ удха шанартай. Зэргэсγγлэн шэнжэлэлгэ диалектнэ ба литературна лексикые хγгжэжэ байhан буряад хэлэнэй баялигые гаргаха шадалтай юм. Бγхы энэ юумэн темын актуальность тодорхойлон харуулна.
Тус темын уг зорилго хадаа тγнхэн нютаг хэлэнэй морфологиин талаар онсо илгааень элирγγлжэ, литературна хэлэтэй зэргэсγγлхэ. Энэ зорилго шиидхэхын тула иимэ асуудалнууд хараада абтаhан байна:
1. Буряад хэлэнэй хэлэлгын хубинуудай шэнжэнγγдыень харуулаад, тγнхэн нютаг хэлэнэй хэлэлгын хубинуудай онсо шэнжэнγγдыень элирγγлхэ;
2. Тγнхэн нютаг хэлэнэй γгэнγγдэй толи харуулха.
Шэнжэлгын объект: Тγнхэн нютаг хэлэнэй шэнжэлгын ябаса.
Шэнжэлгын предмет: Тγнхэн нютаг хэлэнэй хэлэлгын хубинууд.
Шэнжэлгын онол арга: Тγнхэн нютаг хэлые литературна хэлэнтэй зэргэсγγлгэ, шэнжэнγγдыень элирγγлэн анализ хэлгэ.
Худэлмэриин шэнэ онсо: Тус хγдэлмэри соо тγнхэн нютаг хэлэнэй онсо γгэнγγд хэлэлгын хубинуудаар хубаагдан шэнжэлэгдэжэ туршагдаба.
Шэнжэлгын материал: Тγнхэн нютагта ажаhуудаг буряадуудай хэлэлгэ соо хэрэглэгдэдэг γгэнγγд.

Добавлено: 20.05.12, 22:20 +0000

1. Тγнхэн нютаг хэлэнэй хэлэлгын хубинуудай
онсо илгаа
1.1. Юумэнэй нэрэ
Тγнхэн нютаг хэлэнэй юумэнэй нэрэнγγд ехэнхидээ уг ундэhэн гγ, али анханhаа хойшо хубилалтагγй тэрэ зангаараа хэрэглэгдэжэ ябаhан. Жэшээнь: эм, хγн, хγл, гал.
Мγн гарамал γндэhэн гγ, али залгабаринуудай хγсөөр гараhан аад, мγнөөнэй хэлэндэ илгаруулагдахаяа болиhон юумэнэй нэрэнγγд: уhан, cahaн, саарhан.
Гараhан юумэнэй нэрэнγγд гγ, али ямар нэгэ суффиксын хγсөөр бии болоhон: зурааша, долоогоной - долоогоно, шоргоольджин - шоргоолжон.
Тγнхэн нютаг хэлэндэ онсо хэрэглэгдэдэг юумэнэй нэрэнγγд:
Тγнхэн Литературна Оршуулга
Аагаhан (зутараан) мука из толченных жареных зерен
баавай аба отец
Бадма ямбуу ленхобо жарки
Гγйдэг смертоносный дух
мγнhэн амhарта сосуд
нажар зун лето
оёор шала пол
боhолог богоhо порог
паалан эмаль на посуде
уута переметная сумка
сии хохир сухой навоз
эрниг γγдэн калитка
таавай γубгэн аба дедушка
теэвеэ хγгшэн эжы бабушка
hугалаг полочка
соол гэр дом
гэм род болезни (стоматит)
Мэдγγлэлнγγд дээрэ жэшээлэе:
1 .Теэвеэмни зутараан сайда ноо айдхатай дуратай ем hэн.
2. Яабалхынгаа мγнhэ хараа гуш?
З.Тэрэ нажар ай хиитэн байгаабшаал.
4."Боhолог алхаад бу бай, боhолог дээрэ бу hyy", - гэжэ бааваймни ходол хэлэхыем.
5.Шаваагараараа харахадам, эрнигээрэмнай Ханда орожо ябаа. б.Нажарниинь сарай соогоо яндан дээрээ эдеэгээ шанахаш.
7.Ямар тγрээдэhэн хγм бэ энэш?
8.Хажуутти айламнай пиршагануухайгаараа сасарганайда ябшоо.
9.Yглөөгγγр Бадма ахаймни силмаагаа заhаад, Эрхγγдээр загаhа барихаа ошхонь.
10. Наашаа hyy, шэхэн сооси хулхаяа абая.
11. Бидэ Шулуута хоримоор буужа ерээбдэ.
12. Сγγгээ бэлээд, сγсэгэй гаргажа эдие.
Хэлэлгэ соо ороходоо, юумэнэй нэрэнγγд хоорондоо удхаараа харилсан, тγхэлөөрөө хубилна. Энэ грамматическа хубилалта хаража γзэхэдөө, тэрэнэй тэмдэглэгдэдэг хэлэлсэ соохи харилсаануудые илгаруулан хараябди.
а) тоогоор хубилалта гγ, али γгэнγγдэй хоорондоо тоогой харилсаануудые, тэдэнэй тусхай залгалтануудые тэмдэглэхэ eho болоно;
б) зохилдолоор хубилалта гγ, али γгэнγγдэй хоорондохи падежэй харилсаануудые, тэдэнэй тусхай залгалтануудые абаха eho болоно;
в) хамаадалаараа хубилалта гγ, али угэнуудэй хоорондохи юумэнэй болон нюурнуудай харилсаан, тэдэнэй тусхай залгалтануудые тэмдэглэхэ eho болоно.
Юумэнэй нэрэнуудэй падежнуудаар хубилхые хаража γзэе.
Н.п. морин буу
Х.п. морини бууя
З.п. мориндо бууда
Y.n. мори буу
Зб.п морёор буугаар
Хм.п. моритоэ буутаэ
Г.п. моринhоо бууhаа
- X. п. γгын hyypи -и абяа абадаг: энэ морини эмээл абагты (мориной - лит). Удаан аялганаар γгγγлтэжэ - гай (гэй,гой) залгалта абаhан hууринууд - я (-е)залгалта абана: бууя hомо.
- З.п. ямаршье онсо шэнжээр илгардаггγй.
- Y.п. Тγнхэнэй нютаг хэлэн дээрэ γйлын падеж литературна хэлэнэй -ые, - иие, - гые залгалтануудые абадаггγй. Зарим ушарта гансал hуури байдаг, нγгөө ушарта hуурида богони - и аялган нэмэгдэдэг. Жэшээнь: Би энэ хотиго абаад ябанам, энээни хоюуландаа γрэе. Минии мори баряад ерэ.
- Зб. Хм., Г. падежнууд литературна хэлэнhээ илгаагуй

Добавлено: 20.05.12, 22:21 +0000

Нюурта ба өөртэ хамаадалда литературна хэлэнhээ илгаагуй.
Литературна хэлэндэ олоной тоое тэмдэглэhэн γгын hγγлдэ - ууд, -нууд н гэжэ залгалтанууд хашалган болон удаан аялган hγγлтэй γгэнγγдэй хойно залгагдана, харин тγнхэн нютаг хэлэндэ - д, - дууд, - нууд, -шуул залгалтануудай хγсөөр олоной тоогой формо бии болгогдоно. Жэшээнь: нохойнууд - нохойд, тахяанууд - тахяад, γбгэд-γбгэшγγл. Тγнхэндэ - нар гэжэ залгалта ехээр хэрэглэгдэнэгγй.
1.2.Тэмдэгэй нэрэ
Удхаараа алибаа шанар, шэнжэ, тэмдэг нэрлэжэ, ямар? гэhэн асуудалда харюусажа, тγхэлөөрөө нэрэ γгэнγγдтэй адляар тоогоор, зохилдолоор, хамаадалаар хубилдаг. Yγргээрээ мэдγγлэл соо ехэнхидээ элирхэйлэгшэ болодог. Иимэ бэеэ дааhан хэлэлгын хубиие тэмдэгэй нэрэ гэнэ.
Тэмдэгэй нэрэ удха болон тγхэлөөрөө:
а) Анхан ба гараhан;
б) Шанарта ба бγридэлтэ;
в) Юрэнхы, сасуулhан, γлγγлhэн зэргын гээд илгарна.
Литературна нормоhоо тγнхэн нютаг хэлэнэй тэмдэгэй нэрэнγγд ехэ илгаагуй. Мγн тиигэбэшье зарим онсо γгэнγγд дайралдана. Анхан тэмдэгэй нэрэнγγд: хиитэн - хγйтэн, мандагар - томо, зяахан -заахан, намтар - набтар, мунхаг - γбэштэй, бэлеэн - бγлеэн, аймаштай - ехээрхγγ, элдэ бэреэн - элдэб.
Жэшээнь: Урдаhаа нэгэ мандагар хγн ерэжэ яваа. Ши, иимэ зяахан байжа, ямар аймаштаймш, хуваа. Газаагуур хиитээр бу гиилдэгты - ханяажа унахат. Элдэ бэреэн хγнγγдые гэртээ бγ оруула.
Гараhан тэмдэгэй нэрэнγγд
Тγнхэн Литературна Оршуулга
амтайхан амтатай вкусный
айдхатай аймшагтай страшный
hандархай hаланхай разрушенный
сисигэр бледный
сэндэгэр будуун толстый
шалюур шашаг болтливый
ангагар открытый
Жэшээнь: 1.Ахайм амтайхан шγлэ шанатёод байгаа.
2. Тэрэ γйлсын захада hандархай гэр гансаараан γлэшөө.
3. Хаагуур сисиисрээ зайгаад ерээбш?
4. Гурбатай Бадмын шалюур гээшэнь.
Буряад хэлэндэ γлγγлhэн зэргэ шангадхаhан γгэнγγдээр гаргагдаhан байдаг. Ганса тγнхэн нютаг хэлэндэ хэрэглэгдэдэг γгэнγγд.
Тγнхэн Оршуулга
ноо гоё очень красивый
Ай мандагар
огромный

ноо айдхатай Ужасно
сэндэгэр
толстый
Жэшээнь: Магазин соо ноо гоё самса хараад, абаха дурам хγрөө. Тэрэ бэшэhэн диктантамнай ноо айдхатай ехэ байгаа. Тон, бузар гэhэн γгэнγγд энэ нютаг хэлэндэ дайралдадаггγй.

Добавлено: 20.05.12, 22:21 +0000

1.3.Тоогой нэрэ
Удхаараа али бодото байдалда байhан юумэнэй, γзэгдэлэй, γйлын болон бусад нэрэнγγдэй тоо, дугаар, суглуулбари, баглуулбари, хубаари гэхэ мэтые тэмдэглэжэ, хэды? хэдыдэхи? хэдэн? хэдыдэ? хэдыгээр? хэдылγγлэн? г.м. асуудалнуудта харюусадаг. Тγхэлөөрөө тоогоор, зохилдолоор, хамаадалаар нэрэ γгэнγγдтэ адли хубаардаг. Yγргээрээ мэдγγлэл соо ямаршье гэшγγн боложо хэрэглэгдэдэг. Иимэ бэеэ дааhан хэлэлгын хубиие тоогой нэрэ гэнэ.
Тγнхэн нютаг хэлэндэ тоолоhон "зургаан" гэhэн тоогой нэрые "жоргоон" гээд хэлэдэг.
Дугаарлаhан тоогой нэрэнγγд - тхи, - тьха, - тти гэhэн суфикснуудые абадаг. Жэшээ: нэгэтхи - нэгэтьхэ - первый, хоёртьхо - второй; гурбатти, гурбатьха - третий. Жэшээнь: Би физкультурынгаа урокто гурбатьха байхымба.
Суглуулhан тоогой нэрэнγγд - уула (-уулэ) суффикснуудтай байдаг; хоюулаа, гурбуулаа. Заримдаа хоюуландаа гээд хэлэдэг: Хэрэндэ хоюуландаа ошоод ерэхэмнаэ гγ?
Хубаарилhан тоогой нэрэнγγд - аад, - оод, - ээд суффикснуудые абадаг: нэжээд - по одному, хошоод - по два, юhөөд - по девять.
- аад, - ээд суффикснуудай -д- хашалганиинь -h- хашалган боложо шадаха: нэжээдээр - нэжээhээр, дγрбөөд - дγрбөөhөөр.
Тγнхэн нютаг хэлэнэй тоогой нэрэнууд хэды? хэдытьхэ? (хэдыдэхи?), хэдытьхээр? (хэдыдэхеэр?) г.м. асуудалнуудта харюусана.

1.4. Тγлөөнэй нэрэ
Удхаараа юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой, γйлэ γгэнγγдэй орондо хэрэглэгдэжэ, хэн? юун? ямар? хэды? яа? хаана? г.м. асуудалнуудта харюусадаг. Тγхэлөөрөө нэрэ болон γйлэ γгэнγγдэй хубилалтаар зохилдодог, хамаададаг, найралдадаг. Yγргээрээ мэдγγлэл соо ямаршье гэшγγниинь болодог. Иимэ бэеэ дааhан хэлэлгын хубиие тγлөөнэй нэрэ гэнэ.
Тγнхэн нютаг хэлэндэ олоной тоодо байhан тγлөөнэй нэрэнγγд γйлын падеждэ зохилдоходоо, иимэ залгалта абана:
1-дэхи нюур - мани (маниие - нас), тани - таниие - вас, тэрээни -тэрэниие - его. Жэшээнь: Мани тγргөөр ябаhад ерээрэгты гээ ем.
Зааhан тγлөөнэй γгэнγγд хубилалтада ороhон: энээн, тэрээн, тэдээн, эдээн. Жэшээнь: Манайдашни энээн тэрээн болоод лэ, бидэшни ерэжэ шадаагайбда.

Добавлено: 20.05.12, 22:22 +0000

1.5. Yйлэ γгэ
Лексическэ удхаараа ямар нэгэн γйлэ гγ, али байдал тэмдэглэжэ, яа? гэhэн асуудалда харюусадаг. Морфологическа тγхэлөөрөө хоёрдохи ганса нюурта хандаhан hууритай аад, найралдадаг, заримдаа зохилдодог, хамаададаг. Синтаксическа уургээрээ бэеэ даажа, мэдуулэлэй ямаршье гэшуун болодог. Иимэ хэлэлгын хубиие глагол гγ, али γйлэ γгэ гэнэ.
Тγнхэн нютаг хэлэндэ дайралдадаг глаголнууд:
Тγнхэн Литературна Оршуулга
зугаалха хөөрэлдэхэ разговаривать
мунтиха зобохо мучиться
алдарха ослабеть, терять силу
хөөхэ намнаха гнать
онголзохо бэеэрхэхэ
нооёхо удаалха вяло двигаться
тγнхэхэ выздороветь
займалха уриhалха брать взаймы
тэhэрхэ уйлаха плакать
тэбэдхэ яараха торопиться
γшхэлхэ γдьхэлхэ пинать
гондинохо гонгинохо ворчать
хγшэхэ суургалха запирать
hapбaxa харбаха стрелять из лука
мушуудаха таалаха целовать
сосихо сохихо бить
харайлдаха гγйлдэхэ бегать
даралдаха ябаха(тγргэн) быстро ходить
шэхэхэ кушать (грубое обращение)
уймарлаха эрхэлхэ обижаться
харайлгаха гуйлгэхэ мчаться
бараглаха тухайлха догадываться
иилеэ хатаха энеэхэ смеяться
зγрхэ алдаха залхуурха лениться
Жэшээ:
1. Бγу мунтиш даа (Не мучайся)
2.3γрхэ алдажа, газаа гархаа алдаршоод hуунам (Поленилась я, даже на улицу выходить неохота).
З.Нанчаад, сосёод хөөтьбэ (Побил, поколотил и выгнал).
4.Yсгэлдэр hонин кино хаража, γхэсрээ иилеэ хаталдаабда (Вчера смотрели кино и до смерти хохотали).
5.Баабаймни газааhаам хγшөөд ябашоо (Отец заперь меня снаружи и ушел).
6.Тани тиишээ даралдажа ошоо гэжэ гэжэ бараглаам бэлэйб (Я догадывалась, что вы туда ушли).
Тγнхэн нютаг хэлэндэ γйлэ γгэ мэдуулhэн тγлэбтэ тэрэл зандаа байдаг. Жэшээнь: Хγбγγн бэшэнэ. Тэрэ ерэнэ биз. (Пусть он придет). Хур ороно. Энэ тγлэбтэ мγнөө сагта буруушаахада -ккэй залгалта абана. Жэшээнь: Энэ нохой зууккэй биз (Это собака не укусит).
Мэдуулhэн тγлэбэй мγнөө сагай олоной тоогой глагол - набдэ гээд hγγлтэнэ: Бидэ класс соо hуунабдэ.
Yнгэрhэн сагай мэдγγлhэн тγлэб (-ба,-бо,-бэ): Кино харахаяа мартатёоб.
Ерээдγй сагай мэдγγлhэн тγлэб:
1-дэхи нюур -хаб -хабдэ (-хамнаэ)
2-дохи нюур -хаш -хат (-хатнаэ)
3-дахи нюур -ха -ха
Жэшээ: Баяр, хэзээ йирхэбш? Шамгэй ябахамнаэ. Тэрэш йирхэ.
Хандаhан тγлэбтэ γйлэ γгэнγγд литературна нормын ehoop хэрэглэгдэдэг: Танайда айлшалжа ошое. Һуухаараа урда хγрөөд ерэhуу.
Yнгэрhэн сагай причасти тэрэл зандаа: ябаа, ошоо, ерээ. Харин γни γнгэрhэн сагай причасти - нхай, - нхой,-нхэй залгалта γгы. Жэшээнь: Баярма дамноо (давно) ошоо. (Баярма давно ушла).
Шэнжын причастиин -гша ехэ олоор хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь: Тэрэ мэдэгшэ - Он знает
Би ошогшоб тэндэ - Я хожу туда.
Энэ причасти буруушаахада - гшавай, - гшагээ залгалта абадаг. Жэшээнь: Зоригто тиимэ газараар ябагшагээ хγн. Би тэрэ хγн тухай юуш мэдэгшэвэйб.
Заримдаа - гша залгалта - ааша, - оошо, - ээшэ гээд хэлэгдэнэ: Тэрэ ундэр хуншни манайда ерээшэ ем.
Деепричастинууд энэ нютаг хэлэндэ онсо илгаатай. Уридшалhан деепричастиин - мсаар залгалтын орондо - хлаар, - хлээр, -хлоор хэрэглэгдэдэг. Жэшээ: Yглөөгγγр болохлоор, Даримында ошохоб.
Даримый гарахалаар, Туяна ороод ерээ.
Болзоогой дееприяастиин - бал, - бол залгалтанууд ушардаг. Жэшээ: Шинии удаан болбол, би унташхаб (болоо haa - лит.)
Зарим γйлэ γгэнγγд тусхай холбуулалнууд соо хэрэглэгдэдэг. Жэшээнь:
Тγнхэн Оршуулга
суу хөөрγγлхэ вскипятить молоко
суу ураа молоко подгорело
хлеэмэ зγhэхэ хлеб нарезать
нэтээ унаха опуститься
иилеэ хатаха смеяться
γхэсрээ гондинохо долго ворчать

Добавлено: 20.05.12, 22:22 +0000

1.6. Дайбар γгэ
Удхаараа алибаа шанар, шэнжэ, ушар, байдал тэмдэглэжэ, яажа? ямараар? хаана? хэзээ? юундэ? Хэды шэнээн? Хэр зэргэ? г.м. асуудалнуудта харюусадаг. Тγхэлөөрөө хубилдаггуй. Yγргээрээ ехэнхидээ ушарлагшаар хэрэглэгдэдэг. Иимэ бэеэ дааhан хэлэлгын хубиие дайбар γгэ гэнэ.
Дайбар γгэнγγд тγнхэн нютаг хэлэндэ иимэ илгаатай:
а) аргын
доло все, чисто
хурдаар быстро
бодорхой точно, действительно, в особенности
зангаар подобно
бэрэ совершенно
эгээ точно
нээрээ действительно
Жэшээ: Бодорхой hайн хγн байна. - Действительно хороший человек.
2. Дээрэhээ бууhан зангаар, хурай yhaap угааhан зангаар(таабари) -
Сверху спустившемуся подобно, дождевой водой умытому похоже (Отгадка
- ундэгэн - птичье яйцо).
3. Уржадэр тэдэмнэй нээрээ ершөөбшаал - Позавчера действительно
пришли же.
б) байрын:
өөдөө вверх
Эньшаа (энча) здесь, тут
тэньшаа (тэнча) там
Урайгшаа – вперед на юг
Жэшээнь: Тэншааhаа ерээ. - Он прибыл с того места.
Эньшаагуур яба - Иди в это направление.
Гэртэhээнэнь гараад урайгшаа ошти ябаад, Дулматай уулзааб. Хγлөө өөдэнь γргэгты. - Поднимите выше ноги.
в) Сагай:
урайни прежний
тээмэндэр в тот раз
γдэшлэн вечером
одоо наконец
Жэшээ: 1. Урайни хγγнγγд ехэ зγрхэтэй байгаал даа - В прежние времена люди были трудолюбивые.
2. Одоо гэжэ оложо ерээб тани – Наконец-то вас нашла.
г) Зорилгын, хэмжээнэй дайбар γгэнγγд:
зорёон нарочно
мисиин просто так
эшээ: 1.Бγ мисиин ябажа яба - Не ходи просто так.
2.Зорёон ондоо тээшээ хараад hуугыш γшөө - Что ты нарочно в другую сторону смотришь?
е) зэргын:
γргэльжэ постоянно
зада сильно
арай шамай кое как
Жэшээ: Арай шамай гэжэ хусэжэ ошооб. Дамбиие харахадам, γргэльжэ хγдэлжэ байхым - Как ни посмотришь, Дамби всегда работает.
Бодорхой, бэрэ, нээрээ гэγэн дайбар γгэнγγд заримдаа ажаглаhан γгэнγγд болоод хэрэглэгдэдэг.

Добавлено: 20.05.12, 22:23 +0000

ТОБШОЛОЛ
Тγнхэн буряадуудай нютаг хэлэн хγгжэхэ бγреэ өөрын онсо шэнжэтэй болоно гэжэ харагдаба. Энэ нютаг хэлэн аха, захаамин, алайр нютаг хэлэнγγдтэй адлирхуу хэлэн гэжэ элирнэ.
Дурдагша нютаг хэлэнэй хэлэлэгын хубинууд гэhэн хэhэг соо хэлэгдэhэниие онсолон тобшолбол, иимэ дγн гаража ерэнэ.
Нэрэ хэлэлгын хубинууд. Юумэнэй нэрэ.
Зарим γгэнγγд аялганай хубилалтаhаа боложо, дγрсэеэ ондоо болгоhон. Жэшээ: силмаа, сии, зугээ, хорим г.м. Энэ нютаг хэлэндэ онсо дайралдадаг юумэнэй нэрэнууд дэлгэрэнгы:
сусэгэй, сээрэнхэ, нажар, боhолог, шэхэнэг, яндан г.м. Юумэнэй нэрэнууд хамаанай падеждэ - и, - аэн залгалтануудые абана: морини, ахаэн г.м. Уйлын падеж хамаанай падежтэй адли: хууни - хууйи. Гурбадахи хамаадалай -нюурта юумэнэй нэрэнууд - ниин гэhэн залгалта абана: баабайниин - баабайнь.
Тэмдэгэй нэрэнууд литературна нормоhоо ехэ илгаагуй, мγн тиигэбэшье зарим онсо γгэнγγд дайралдана: hандархай, амтайхан, мандагар, бэлеэн.
Тγнхэн нютагта онсо хэрэглэгдэдэг тоолоhон тоогой нэрэ - жоргоон. Дугаарлаhан тоогой нэрэнууд - тхи, - тьха, - тти гэhэн суффикснуудые абадаг: нэгэтьхэ, нэгэтти.
Тγнхэн нютаг хэлэндэ олон тоодо байhан тγлөөнэй нэрэ γйлын падеждэ зохилдоходоо, - и залгалта абана: мани - маниие - нас, тани -танине - вас.
Литературна хэлэнhээ hууряараа онсо илгаатай γйлэ γгэнγγд олон: зугаалха, онголзохо, даралдаха, харайлдаха г.м.
Мэдэхэгγй гэхын орондо мэдэккээ, гаргаха - гаракка гээд γгγγлнэ. Жэжэ тγлэбэй - жархи, жэрхи, жэрхи гэhэн суффикснуудай орондо - тть, -ть γгγγлэгдэнэ: яватьба - ябажархиба, эдиттьбэ - эдижэрхибэ.
Болзоогой деепричастиин - бал, - бол залгалтанууд ушардаг: ошобол - ошоо haa, дуулабал - дуулаа haa.
Онсо дайбар γгэнγγд ушарна: бодорхой, зангаар, доло.
Тγнхэн нютаг хэлэнэй хэлэлгын хубинууд дууhан шэнжэлэгдээгуй, тиимэhээ энэ шэнжэлгын ажал γнгэргэхэдэ, ехэ hонирхолтой байгаа. Энэ темэдэ ерээдуйдэ анхарал хандуулагдаха гэжэ найдагдана.

Добавлено: 21.05.12, 02:40 +0000

сэндэгэр толстый ?

zaahahan beerhehen huuhed tuhai beshe yum gu?

хγшэхэ суургалха запирать

hushehe - zaperet' derevyannym kolyshkom, kryuchkom
suurgalha - zamknut klyuchom zamok

Добавлено: 21.05.12, 06:58 +0000

Добавлено: 21.05.12, 09:10 +0000

Добавлено: 21.05.12, 10:22 +0000

Обсуждаемое